Решаем вместе
Знаете, какая помощь от государства необходима, чтобы реализовать свой потенциал на максимум?
Телефоны приемной:

АДЫГЭМЭ АЦIЭХЭМРЭ АХЭМЭ ЯЗЭХЭТЫКIЭ-ГЪЭПСЫКIЭХЭМРЭ АЩЫЩХЭР

05 март 2018, Понедельник
1 682
0
 
Дунаим тет пкъыгъо пэпчъ (псэ зыпыти, псэ зыпымыти) цIэ иI. ЦIэхэм язэгъэшIэн осэшхо иI. Ащ ономастикэр дэлажьэ. Ащ мэхьанэшхо зэриIэр хигъэунэфыкIызэ, Ш. Д. Инал-Ипа мырэущтэу етхы: «Изучение ономастики и ее отраслей помогает решению важных историко-культурных вопросов. Часто по топонимическим, личным и родовым именам удается осветить многие туманные или неизвестные страницы истории народа, в частности, ответить на вопрос о том, какая этническая группа занимала ту или иную конкретную территорию или присутствовала на ней в качестве одной из составляющих частей населения сотни, а может быть, и тысячи лет тому назад»1.
ЦIэхэр цIэ къызэрыкIохэуи цIэ унаехэуи зэтегъэушъхьафыкIыгъэх.
ЦIэ къызэрыкIохэр япчъагъэкIи, ахэмэ якъэхъукIэкIи, грамматическэ ыкIи лексическэ гъэпсыкIэхэу яIэмкIи цIэ унаехэм атекIых.
ЦIэ унаем къыхиубытэрэ мэхьанэр мырэущтэу энциклопедием щагъэунэфы: «Собственное имя (оним) (калька лат. pоmеp proprium; оним – от греч. оpоmа, onyma – имя, название) – слово, словосочетание или предложение, которое служит для выделения именуемого им объекта из ряда подобных, индивидуализируя и идентифицируя данный объект»2.
Мы мэхьэнэ дэдэр ары адыгэбзэ бзэхабзэми мыщ щыриIэр. ЯгъэпсыкIи, ямэхьанэкIи цIэ унаехэр етIани куп-купэу зэтефыжьыгъэх. Зы еплъыкIэ зэдэштагъэ иIэу, научнэ лъапсэ фэшIыгъэу а цIэ унаехэм ямэхьанэрэ язэтекIыныгъэрэ мары къызэрагъэлъагъорэр: «К собственным именам относятся: антропонимы (собственные имена людей), топонимы (собственные имена географических объектов), теонимы (собственные имена божеств), заонимы (собственные имена (или клички) животных, астронимы (собственные имена небесных тел) и др.3
Мыщ дэжьым хэгъэунэфыкIыгъэн фаер мы ыпшъэкIэ зигугъ къэтшIыгъэ цIэ къызэрыкIохэм къахэкIыгъэ цIыфыцIэхэр щыIэ зэрэхъугъэр ары: Алан (осет., народым ыцIэу аланхэм къатекIы), Бирам (Байрам – тюрк. нэкIым ыуж агъэмэфэкIырэр), Божур, Божуран (болг. къэгъагъым ыцIэ къытекIыгъ), Горун (болг. горун чъыгэе лъэпкъым ыцI), Иона (др.-евр. къыхэкIыгъ, къикIырэр тхьаркъо), Бзыу (адыг. бзыу), Тыгъужъ (адыг.; хьэкIэ-къуакIэм ыцI), нэмыкIхэр.
ЦIыфыцIэхэмрэ лъэкъуацIэхэмрэ мэхьанэшхоу яIэр Ш.Д. Инал-Ипа хигъэунэфыкIызэ, етхы: «Они ярко отражают жизнь народа, развитие хозяйственной жизни, его культурные связи с соседними странами и народами, его верования, эстетику и мораль, его представления. Они являются чрезвычайно ценным источником при изучении языка, а также истории социальной организации прошлого того или иного общества. Анализ собственных имен может служить источником для исторического синтеза – прозвище проливает свет и на мифологию, и на историю общественного строя»4.
ЗэрэхъурэмкIэ, цIыфыцIэхэм ямэхьанэ, къежьапIэу яIэхэр, якъэкIуапIэхэр бэ мэхъу. Мыхэр къыдэлъытагъэхэу, непэрэ антропонимие шIэныгъэм фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэу нэIуасэ сызыфэхъугъэхэр IэубытыпIэ сшIызэ, адыгэхэм аусыгъэ цIэ унаехэм кIэкIэу сакъытегущыIэн5.
ЦIэхэм яусын, ахэмэ япчъагъэ ихэхъон ыкIи ащ нэмыкIхэм афэгъэхьыгъэу щыIэхэр бэ. ШIэныгъэлэжьхэм зэрэхагъэунэфыкIырэмкIэ, цIыфыцIэхэм ахэхъоным системэ гъэнэфагъэ иI. Агъэунэфыгъэмэ ащыщ цIэу аусыхэрэр цIэ къызэрыкIохэм къатекIэу цIэ зэхэлъхэр щыIэ зэрэмыхъугъэр, цIэ зэхэлъхэр апэ аусыщтыгъэхэу етIанэ цIэ къызэрыкIохэм цIыфыцIэ зэхэлъхэр къахэкIыгъэхэу ары. Ижърэ-ижъ цIыф зэхэтыкIэ зэманым цIэ тедзэмэ анэмыкIэу цIэусыным гъэхьылъэгъэ системэ псау хъурэ яIагъэу шIэныгъэлэжьмэ зэфэхьысыжь ашIы. Непэрэ цIэусын системэу щыIэм нахьыпэм мыщкIэ системэу щыIагъэр нахь гъэхьылъагъэу гъэпсыгъагъэ. Ащ фэгъэхьыгъэу мары И. Бестужев-Ладэ ытхырэр: «Нас не должна вводить в заблуждение кажущаяся простота имен тех людей, которые жили в условиях родового строя. Можно быть уверенным, что какой-нибудь Монтигомо – Ястребиный Коготь известен под таким именем лишь «для чужих», а на самом деле он является обладателем десятка имен, значительная часть которых не предназначена для посторонних ушей. В детстве он мог получить один набор имен и прозвищ, в юности – другой, в зрелом  возрасте – третий, в стариковском – четвертый, а после смерти – пятый»6.
Адрэ цIыф лъэпкъыбэу дунаим тетмэ афэдэу, адыгэхэми зэман чыжьэ дэдэхэм къыщежьагъэу къэхъугъакIэм цIэ фаусыныр яшэн. Ащ уахътэм щыхъурэ-щышIэрэмэ ялъытыгъэу хэзыныгъэхэмрэ хэхъоныгъэхэмрэ фэхъухэзэ, а Iофыр лъэкIуатэ. «ЦIэ» зыфиIорэм къытырэ мэхьанэмрэ ащ къыубытрэ гурыIо-гупшысэмрэ шIэныгъэ псау мэхъу. Ащ антропонимиекIэ еджэх. Ащ лъэныкъуабэ хэхьэ, бэмэ зэпхыныгъэхэр адыриIэх, лъэпкъым ихъишъэ гъогу, ыбзэ, ишэн-зэхэтыкIэ зэман чыжьэм къыщегъэжьагъэу зэгъэпшэн-зэфэхьысыжьынхэр фэпшIынымкIэ къэкIопIэшIухэр иIэх. ЦIэхэм язэгъэшIэн мэхьанэшхо зэриIэр хигъэунэфыкIызэ, КIокIо Джумалдин етхы: «Антропонимия, будучи неразрывно связана с языком, историей, бытом, самих носителей имен, доносит до нас информацию первостепенной важности. Без изучения лексики и других сторон системы языка, о тщательности в исследовании культурно-исторических, идеологических, социальных и прочих сторон истории народа, потому что в именах (личных, географических и других) отразились явления, события, пережитые обществом»7. Арышъ, цIэмэ язэгъэшIэн, язэхэфын цIыф лъэпкъхэмкIэ мэхьанэшхо зэриIэр нафэ.
Абхъаз-адыгэхэм ижъырэ-ижъым зы лъэпсэ лъэпкъ текI зэряIэр хигъэунэфыкIызэ, Ш. Д. Инал-Ипа етхы: «Не следует, я думаю, обходить без внимания сходство, а порой даже тождество по звуковому оформлению некоторых личных и родовых имен, которые  изредка встречаются в хаттско-хеттской и абхазо-адыгской антропонимике. Сошлемся на несколько примеров, но подчеркнем: нет полной уверенности в том, что приводимые аналогии и параллели не случайны, и имеют  между собой какую-то генетическую связь. Так, имя царя Хатти Памба очень близко староабхазским именам Памба (муж.) и Пемба (жен.).
Обращают на себя внимание и некоторые адыгские и абхазские  племенные и личные имена, содержащие в своем составе элемент «хат»: Хат-укай, Хат-хе, Хат-ажук, Хат-хаху (ср. и абхазские имена Хат, Хаит, Хатажэкэа, Хатхэа и др.)8.
ЦIэ пэпчъ имэхьанэ, ар заусыгъэр, аусынэу къызыхэкIыгъэр бгъэунэфыныр IэшIэхэп, аужыпкъэм бгъэунэфын умылъэкIэуи къызэрэхэкIырэри макIэп. ЕтIани тэ, адыгэхэм, адырэ цIыф лъэпкъхэу зитхакIэ «ныбжьыкIэхэм» афэдэу, а Iофым изэхэфын нахь къытэхьылъэкIы. Мы Iофыр тэрэзэу, научнэ лъапсэ иIэу, шIыкIэ-амал зэфэшъхьафхэр IэубытыпIэ фэшIыгъэхэу зэхэщэгъэн фае. Антропонимием ипшъэрылъхэмрэ ишIыкIэ-амалхэмрэ хигъэунэфыкIхэзэ, В.А. Никонов етхы: «…Антропонимия образует в языке особую подсистему, разобраться в которой бессильны методы только лингвистики без неразрывного единства с этнографией, историей, социологией, правом. В антропонимии общие законы языка преломляются специфически, кроме того, возникают свои собственные закономерности, которых нет в языке вне её. Поэтому антропонимика, составляя вместе с другими разделами ономастики отрасль лингвистики, требует специального изучения»9.
ЦIэусынымрэ ежь цIыфым цIэу фаусыщтымрэ ренэу мэхьанэшхо зэрэратыщтыгъэр щыIакIэм ищысэхэмкIэ агъэунэфыгъ. Ижърэ цIыфхэм ежь цIыфымрэ ащ ыцIэрэ зэпашIыщтыгъэх. ЦIыфыр щымыIэу цIэр шъхьафитэу, аукъодыеу щыIэныр ахэмэ ашIошI хъущтыгъэп, е нэмыкIэу къэпIон хъумэ – цIыфэу къэхъурэм а цIыфыцIэр иеу, ежь къыдэхъугъэу, фэшъхьаф а цIэр имыIэу алъытэщтыгъэу шIэныгъэлэжьышхомэ къаушыхьаты. Ащ къыхэкIэуи ижърэ цIыфхэм цIэм осэшхо ратыщтыгъэ. Зэгорэм ащ къыхэкIэуи цIэу аусыщтхэр афикъущтыгъэхэп. Ар къыгъэшъыпкъэу, цIэу уусыщтыр къэбгъотыныр зэрэкъиныгъэр хигъэунэфыкIэу В. А. Никоновым мыщ фэдэу къетхы: «У одного из племен Новой Гвинеи обычна «охота за именами»: нападают на соседнее племя и перед тем, как убить человека, требуют: «Имя! Скажи свое имя!» Объяснение – имен не хватает!»10. ЦIыфыцIэхэр зэман чыжьэм афэмакIэщтыгъэхэмэ, джырэ тилъэхъанэ ахэр бэ дэдэ мэхъу. А зы лъэпкъым ицIыф лъэпкъыцIэхэр адрэ цIыф лъэпкъыхэм къэкIопIэ зэфэшъхьафхэмкIэ алъыIэсыхэзэ, нэужым ахэр яе фэдэ къащыхъузэ, цIыфлъэпкъ зэфэшъхьафхэм яцIыфхэм афаусыхэрэр мэбаих. Ар адыгэхэми къалъыIэсыгъ. Ау щыт нахь мышIэми, цIэ усыным пылъ нэшанахэмрэ мэхьанэу а цIэм иIэхэмрэкIэ зыкIыныгъэ гъэнэфагъэ (закономерность) щыI.
Ащ мары Стефан Кристоф къыриIуалIэрэр: «У разных народов имеются имена и прозвища, обусловленные такими общими универсалями, которые отмечены, скажем, словацкого языка: физические и духовные свойства человека; занятие, сословие, круг деятельности; общественные и родственные отношения; национальность; топографические названия; флора и фауна»11.
ЦIэусыным ащ фэдэ закономерность иI нахь мышIэми, ежь цIыф лъэпкъ пэпчъ ыусырэ лъэпкъыцIэм тегъэушъхьафыкIыныгъэхэр иIэхэу гъэпсыгъэ мэхъух. Ахэмэ къадалъытэрэмэ ащыщых: бзэу а цIэр зэраусыгъэр, хъугъэ-шIэгъэ зэфэшъхьафэу а лъэпкъым къехъулIагъэр, уахътэу заусыгъэр, нэмыкIхэр.
ЦIыфыцIэхэр аусынэу къызыхэкIыгъэр нахьыбэ дэдэмкIэ бгъэунэфыныр мыIэшIэхыми е бгъэунэфын умылъэкIыхэщтми – ар бзэу апэ къызэраIуагъэр къэбгъэлъэгъон зэрэплъэкIыщтыр хигъэунэфыкIызэ, адыгэ историкэу ыкIи этнографэу Хъан-Джэрые мырэущтэу етхы: «…маленький случай, малейшее обстоятельство, совсем неизвестное по летописям, рождает иногда народное имя, которого никакая историческая ученность изъяснить не может»12. Ар адыгэ цIыфыцIабэ афэгъэхьыгъ. ЕтIани ахэр анахьэу зыхэплъагъохэрэр зэман чыжьэм аусыгъэ цIэхэр арых (Алэдж, Орзэмэс, Хъымыщ, нэмыкIхэр).
Кавказ ицIыф лъэпкъымэ яономастикэ зэрэбаир, ау джыри ар икъоу зэрэзэхэмыфыгъэр хигъэунэфыкIызэ, 1912-рэ илъэсым Н. Я. Марр ытхыгъагъ: «Onomastikon» кавказских народов совершенно не разработан. Между тем личные имена умеют открыть нам целую, притом наиболее живую страницу в истории кавказских народностей»13. Ау а щыкIагъэм идэгъэзыжьэу шIэныгъэлэжьышхохэу Н. Я. Марр, И. А. Джавахшвили, С. Н. Джанашэм, Ш. Д. Инал-Ипам, Л. С. Чикобавэм, Г. В. Рогавэм, В. И. Абаевым, А. М. Диррэм, С. Бейтыгъоным, Л. И. Лавровым, М. А. Къомафэм, А. К. Шагъырым, Дж. Н. КIокIом, Ю. А. Тхьэркъуахъом, З. У. Блэгъожъым, Къ. Х. Мэрэтыкъом, Р. Ю. НэмытIэкъом, нэмыкIыбэхэм атхыгъэхэр щыIэ хъугъэх.
ШIэныгъэлэжьхэм яIофшIагъэхэу нэIуасэ сызыфэхъугъэхэр, архивнэ материалхэр, упчIэжьэгъу сшIыгъэ цIыфхэм къысфаIотагъэхэр, нэмыкIхэр IэубытыпIэ сшIыхэзэ, адыгэмэ афаусыгъэ цIэхэм якъэкIуапIэхэмрэ ягъэпсыкIэрэ кIэкI шъыпкъэу сыкъытегущыIэн.
СыкъызытегущыIэщтыр купышхуитIоу гощыгъэ: апэрэр – адыгэ лъэпкъымэ къатыгъацIэхэр, ятIонэрэр – нэмыкI цIыф лъэпкъымэ къатыгъацIэхэр.
Адыгэ лъэпкъымэ къатыгъэ цIэхэр
ШIэныгъэлэжьхэм зэралъытэрэмкIэ, анахь цIыф лъэпкъ анахьыжъхэу дунаим тетхэм адыгэхэр ащыщхэу ары. Ар къыдэлъытагъэу адыгэмэ афаусыгъэ цIэхэм укъякIолIэн зыхъурэм, адыгэцIэ шъыпкъэхэр нахь игъэкIотыгъэу гъэфедагъэ зыщыхъугъэхэр ижърэ лъэхъаным аусыщтыгъэхэ жэрыIуабзэм илъ таурыхъыжъхэр, орэдыжъхэр, пшысэхэр, нэмыкIхэр арых. «Нартхэр» зыфиIорэм итомхэм цIыфыцIэхэу къахэфагъэхэр зэкIэмкIи 176-рэ: ахэмэ ащыщэу 146-р хъулъфыгъацIэх; адыгабзэрэ нэмыкIыбзэрэ зэхэтэу цIи 2 ныIэп, е ар процент 1,3; бзылъфыгъэцIэ 30-у къыхэфагъэм щыщэу 1 ныIэп мыадыгацIэр, е проценти 3.
Адыгэ пшысэхэми цIыфыцIэхэу къахафэхэрэр зэкI пIоми хъунэу адыгэцIэ шъыпкъэх. Ащ ишыхьат, гущыIэм пае, «Адыгэ пшысэхэр» (Мыекъуапэ, 1987) зыфиIорэм цIыфыцIэ 40-у къыхэдгъэщыгъэм щыщэу 34-р хъулъфыгъацIэх (29-р адыгацIэх (процент 85,3); адыгэ ыкIи нэмыкI лъэпкъыцIэкIэ зэхэтэу 1 (процент 0,3); нэмыкI лъэпкъ къыхэкIыгъацIэхэу – 4 (процент 11,6); 6-р бзылъфыгъацIэх: 5-р адыгацIэх (процент 83,3); 2-р (ФатIимэт, Хъангулаз) нэмыкIыбзэм щыщых (процент 16,7).
ШIу ашIэным, лъэуж дахэ къагъэнэным, лIыгъэ зэрахьаным, шъыпкъагъэ ахэлъыным, къакIэхъухьэхэрэр тэрэзэу апIунхэм адыгэхэр ренэу фэлажьэх. Ащ фэдэ цIыфхэм ядунай ахъожьыгъэми, ацIэ а шIуагъэ зыпылъэу агъэцэкIагъэм, зыщагъэцэкIэгъэ чIыпIэм ащ ацIэ афэусыжьы. Нахьыбэ дэдэмкIэ ащ фэдэ чIыпIэхэм цIыфыцIэр яIэу, лъэкъуацIэр имыгъусэу къыхафэу мэхъу. МыщкIэ шIэныгъэлэжь мыгупсэфыщтыгъэу Мэрэтыкъо Къасымэ итхылъэу «Адыгейский топонимический словарь» (Майкоп, 2003) зыфиIорэм чIыпIацIэхэу цIыфыцIэ 231-рэ зиIэхэу къыхафэрэмэ (170-р – хъулъфыгъацI, 41-р – бзылъфыгъацI) адыгэцIэ шъыпкъэу 168-рэ (процент 72,5), 50 – нэмыкIыбзэмэ къахэкIыгъэу (процент 21,6); 1 цIэр адыгэ-нэмыкI цIыф лъэпкъкIэ зэхэтых (процент 5,6). Мы щысэмэ къаушыхьатырэр – нахьыпэм аусыщтыгъэ цIэхэр адыгэцIэ шъыпкъагъэх пIоми лъэшэу ухэукъощтэп. А адыгэ макъэхэмкIэ зэхэтэу къэIогъэ цIэхэмэ апэрэ къэкIопIэ лъапсэу яIэр жэрыIо IорыIуатэм къыхафэрэ цIэхэр арых. Ащ фэдэ цIэхэр къызыщылъагъохэрэр:
  1. нарт эпосыр: Орзэмэс, Хъымыщ, Пэтэрэз, Саусэрыкъу, нэмыкIхэр – хъулъфыгъацIэх; Сэтэнай, Бырамбыф, ЦэIунэжъ, Бэдэф, Iэдыиф, нэмыкIхэр – бзылъфыгъацIэх;
  2. пшысэхэр, тхыдэжъхэр, орэдыжъхэр: БлэкIахь, Едыдж, Джэджыкъу, ЛIымаф, ШъэошIу, НэпцэзэхакI, Къуйжъый, нэмыкIхэр – хъулъфыгъацIэх; НэцIыу, ПшъэшъэшIу, Псыхъогуащ, нэмыкIхэр – бзылъфыгъацIэх;
  3. мамлюкхэм ялъэхъан фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр: Борэкъокъу, Къаншъаугъур, Хъайрбэч, ТIуманбай, нэмыкIхэр;
  4. дин зэфэшъхьафхэу алэжьыщтыгъэхэр: Еллэ (Илья), Мосэ (Моисей), Псатхьэ, Мерэм, Мэзыгуащ, Лъэпшъ, нэмыкIыбэхэр;
  5. адыгэ художественнэ литературэр: ДэгъотлIыкъу, ТIыхъуцIыкIу, Дархъукъу, Щэлэбый14; НэпашIо, НэтIар, Сэбэхь, Бидад, Лакъ, Таибыр, Мыгъае, Агур, Субаш15; Чэутар, Пэкъэжъ, Хьацхъужъ, Зэбан, Русыдан, КIэлэщ, ПылыгъукI16, нэмыкIыбэхэр;
  6. мы аужырэ илъэсхэм адыгацIэхэу кIэу аусыхэрэр: ЫпэкIэкIорэр, МэшIуашъу, Дышъэпс, Гукъабз, ГъэшIуан, Гунэф, Псэдах, Жъогъопс, Гузаф, ДэхаIу, Iумаф, ДэхашI, Нэдышъ, МэзакI, нэмыкIыбэхэр.
Уахътэу блэкIырэм а охътэ лъэхъаным агъэфедэщтыгъэ, аусыщтыгъэхэ цIэхэр зыдехьых, охътакIэм къыхэхьэрэ кIэ зэфэшъхьафхэм адиштэу кIэу цIыфыцIэхэр аусых. Ар бгъэшIэгъонэу щытэп, ар дунае хъишъэ процессым изекIокIэ шIыкIэ-гъэпсыкIэ. А зэхъокIыныгъэхэр къыдалъытэзэ, адыгэхэми непэрэ уахътэм дунаеу зыщыпсэухэрэм нахьыбэрэ щагъэфедэрэ, нахь ашIодэхэ цIэхэр ясабыйхэм афаусых: Дарин, Диан, Дин, Зар, Зарин, Альберт, Артур, нэмыкIыбэхэр.
АдыгацIэхэм ялексик
АдыгацIэхэм ягущыIэ зэхэтыкIэ-гъэпсыкIэ, ямэхьэнэ къыхэхыныкIэ нэмыкIырэ бзэхэбзэ гъэпсыкIэхэмкIэ нахьыбэ дэдэм зэдэштэгъэ бзэхэбзэ шъуашэхэм адештэ. Ар мырэущтэу КIокIо Джумалдинэ хигъэунэфыкIызэ етхы: «Лексика адыгских по языку имен обусловлена теми закономерностями в образовании личных имен, которые принято называть ономастическими универсалиями. Они, как об этом уже сказано выше, для различных народов в значительной мере общие (имена по частям тела, по названиям животных, по роду  деятельности и т. д.). Но зависимости самих универсалий ономастики от конкретных историко-этнографических и прочих условий неминуемо отражается и на лексике имен каждой конкретной этнической группы»17.
Мы лъэныкъоу ыкIи нэмыкIырэ лъэныкъохэу адыгацIэхэм ягъэпсыкIэ, ямэхьанэкIэ, ягущыIэзэхэтыкIэ афэгъэхьыгъэхэу шIэныгъэлэжьхэм хагъэунэфыкIыгъэхэр18 згъэфедэхэзэ къыкIэлъыкIорэ еплъыкIэ-гупшысэхэр къэсэтхых.
1. Нахь игъэкIотыгъэу, ижъ-ижърэ лъэхъаным къыщежьагъэу алъытэрэ цIэ къэхъукIэр кIалэм е пшъашъэм ятэ къытекIыгъэ цIэхэу --къо-р, -пхъу-р зыщыгъэфедагъэхэр: Биданэкъу, Саусэрыкъу, Шэбатныкъу, Мэлэчыпхъу, Бэбэсыпхъу, нэмыкIхэр; чIыпIацIэр ыпэ итэу ежь-ежьырэу гъэфедагъэу гъэпсыгъэ цIыфыцIэхэр: Терчыкъо (псыхъом ыцI – Терч), Мысыркъо (Мысыр – «Египет»), Бахъсэныкъо (Бахъсэн – псыхъом ыцI), нэмыкIхэр; -къо зыфиIорэ Iахьым зыгорэм зэрикIалэр мэхьанэу имыIэу, шъхьафитэу а Iахьыр зыщыгъэфедэгъэ адыгацIэхэр: Уцужьыкъу, Елбыздэкъу, ПщыIапщэкъу, нэмыкIхэр.
2. Хъулъфыгъэ, бзылъфыгъэ, унэгъо Iофыгъо-зэтефыгъэн лъэхъаныр яIэу къэзышIырэ Iахьхэу – хъу, бзы, шъау зыфиIохэрэр зыхэтхэр: Хьэхъу, ЛIыхъу, КIэлэхъу, нэмыкIхэр; Курабз, Куабз, Хьабз, нэмыкIхэр; ЛIымаф, МэзылI, ЛIыжъыкъу, ЛIыIужъу, нэмыкIхэр; Темыршъау, Нартшъау, ГъукIэшъау, нэмыкIхэр; «шъао»-м гъэшIобзэ мэхьанэ иIэу гъэпсыгъэ адыгацIэхэр: Шъэомаф, ШъэошIу, Шъэодах, нэмыкIхэр; «шъао»-м цIыфым ышъо-теплъэ къыгъэлъагъоу гъэпсыгъоу адыгацIэхэр: Шъэофыжь, Шъэокъар, Шъэонэф, ШъэопцI, нэмыкIхэр.
3. Адыгэ унагъом ижърэ-ижъ лъэхъаным къыщегъэжьагъэу «Гуащэ» зыфиIорэм зыфагъэфедэрэ чIыпIэ зэтегъэушъхьафыкIын мэхьанэр иIэу адыгэмэ аусыгъэу къыднэсыжьыгъэр макIэп. Ар анахьыбэрэмкIэ гущыIэзэхэтцIэхэмкIэ (Гуащэ +) къэгъэлъэгъуагъэу мэхъу: Гощэнагъу, Гощэкъар, Гощмаф, ГощлъапI, Гощэфыжь, ГощэгъэшIон, нэмыкIхэр.
4. Мылъку Iэрылъхьэм, тетыгъом ялъытыгъэу, унэгъо-хэбзэ зэхэтыкIэхэм къахэкIэу аусыгъэ адыгацIэхэр: Пщымаф, КIэлэпщ, Пщыкъуй, Пщызакъу, ПщыкIас, нэмыкIхэр.
5. Шым, ащ ифэIо-фашIэ, ар зыхэт цIыфыцIэхэр: Шыумаф, Шыужъый, Шыупащ, ЗекIошыу, Темэншыу, нэмыкIхэр.
6. ЦIыфым ыпкъынэ-лынэ, итеплъэ-изэрэщыт, идагъохэм афэгъэхьыгъэхэр: пэПэхъу, Пакъ, Пэзад; нэ НэшIуцI, Нэшху, Нашхъу; цыНэIуц, Мышъэц; пшъэПшъэкIэкI, Пшъэгъум, Пшъэпыт; шъхьэ Шъхьэныкъу, Шъхьэпсыгъу, ШъхьэтIум; ныбэНыбэрый, НыбэзакI, Ныбэшъу; Iэпэзау, Iэпищ, Iэпшъэпыт, нэмыкIхэр.
7. Хьэйуанэ зэфэшъхьафхэм ацIэхэм къатыгъэхэр: -хьэ-р зыхэт цIэхэр: ХьэшIуцI, Хьэнашхъу, ХьэцIыкIу, нэмыкIхэр;
– къолэбзыумэ ацIэхэр зыхэтыхэр: Тхьаркъо, Бзыу, Дэхэбзыу, нэмыкIхэр.
– хьэкIэ-къуакIэмэ ацIэхэр зыхэтыхэр: ТIыгъужъ, Мышъэ, Мышъэост, Баджэ, Благъо, Ужь, Бзыу, Бабыщ, нэмыкIхэр.
8. ЦIыфым идэхагъэ, изытет, ышъокIэ итеплъ, ишэн къэзытырэ Iахьхэр зыхэт цIэхэу ар адрэхэм къахэзгъэщырэ нэшанэхэр зыхэт адыгацIэхэр: дышъэ Дышъэшыу, Дышъанэ, Дышъэнагъу; гъоГощэнагъу; цIыкIуДэхэцIыкIу, ЩырцIыкIу; осыДэнэос, Дэхэос; нэфДэнэф, Синэф, Нэфын; шIуцIэНэшIуцI, ШIуцI; дахэ – Дэхэнагъу, Дэхэбзыу, Дэхэос; IубДэхэIуб, Iубыжъый; фыжьыШъэофыжь, Гощэфыжь, нэмыкIхэр.
9. Ежь цIыфыр зыпылъ Iофыр, ащ ыгъэцэкIэрэ Iофым къатыгъэхэр: ГъукIэ, ГъукIэшъау, Мэкъуау (цIэуи, лIэкъуацIэуи мэхъу), Щыгъущ, ГъукIэлI (цIэуи лъэкъуацIэуи мэхъу), ТыжьынашI, нэмыкIхэр.
10. Зэоным, зэнэкъокъум, текIоныгъэм ыкIи ахэмэ апае ящыкIэгъэщт пкъыгъохэр зиIахькIэ гъэпсыгъэ адыгацIэхэр: Дзэпщ, Дзэпащ, Дзэхъан, Къэлэкъут, Къэлэубат, ЗекIошыу, Батыр, Емгъахь, нэмыкIыбэхэр.
11. Байныгъэ-тхьамыкIэныгъэ зэтекIыр къырагъэлъагъоу Iахьхэр зыхэт адыгацIэхэр: пщыПщыкъан, Пщымаф, Пщыпый; оркъОркъыжъый, Тиоркъ, Оркъмаф, нэмыкIхэр.
12. ЗекIоным, ащ фэгъэхьыгъэ пкъыгъохэр къэзыгъэлъэгъорэ Iахьхэр зыхэт адыгацIэхэр: ЗекIошыу, Шыумаф, Шыудах, ШыукIас, нэмыкIхэр.
13. Лэжьэн-IофшIэныр къэзгъэлъэгъорэ Iахьхэр зыхэтэу гъэпсыгъэ адыгацIэхэр: гъукIэГъукIэ, ГъукIэшъау; щэ (щэн)Щыгъущ, Мэлыщ; хъу (хъун)Мэлахъу, Шахъу, Шъынахъу; гъот (гъотын)Шыгъотыжь, Чылэгъот, Пщыгъотыжь; хьы(н)Бланыхь, Бэрэкъахь, Лыхь, нэмыкIхэр.
14. Мыдэн е щыгъэзыен мэхьанэр къыгъэлъагъоу – мы-р зыхэт адыгацIэхэр: Гощэмыд, Пщымыд, Амыдэхъан, нэмыкIхэр.
15. Лэжьэн-псэуныр, гощыныр, пыджэныр, шхыныр ыкIи нэмыкIырэ Iоф горэ гъэцэкIэныр къэзыгъэлэгъорэ Iахьыр зыхэтэу гъэпсыгъэ адыгацIэхэр: ПщыукI, Имыс, Мылажьэ, Чэтымышх, нэмыкIхэр.
16. Иныгъэ-цIыкIугъэр, кIагъэ-жъыгъэр, дэигъэ-дэгъугъэр къэзыгъэлъэгъорэ Iахьыгъохэр зыхэт адыгацIэхэр: Нэшху, НауцIыкIу, Инышху, Хъудымыжъ, Нартыжъ, КIаку, ХьэкIаку, нэмыкIхэр.
17. АдыгацIэхэр хъулъфыгъацIэхэмэ е бзылъфыгъацIэхэмэ зэтегъэушъхьафыкIыгъэным пае – -къо, -шъао, -хъу; -пхъу, -хьабз зыщыгъэфедэгъэ цIэхэр: Нартыкъу, Хьэшъау, КIэлэхъу; Хъодяпхъу, Дэхэхьабз, нэмыкIхэр.
18. ЦIэр зыфаусыгъэр адрэмэ атегъэушъхьафыкIыгъэным пае нахь Iахьыр зыхэтэу гъэпсыгъэ цIэхэр: Нахьдах, НахьыкI, Нахьыжъ, нэмыкIхэр.
19. ЦIэр зыфаусыгъэр зэрагъашIорэр кIэгъэтхъыгъэным пае гъэшIобзэ мэхьаныр къикIэу жъый, цIыкIу зыхэт цIэхэр: Iубыжъый, Нэгъо цIыкIу, ДэхэцIыкIу, нэмыкIхэр.
20. ШIошъхъуныгъэ хабзэу адыгэмэ ахэлъым елъытыгъэу, сабыим нэбзаджэ темыфэным пае Iае-р агъэфедэ. Ар зыхэт цIэхэр макIэми, адыгацIэхэр щыIэх: Iэе цIыкIу, Пшъэшъэ Iае, нэмыкIхэр.
21. Адыгэ лъэпкъхэм е нэмыкI цIыф лъэпкъхэу къахэхьэ-къахэкIхэм къатекIыгъацIэхэр: КIэмгуй, Урысбый, Тэтэрыкъу, Шапсыгъ, нэмыкIхэр.
22. Тхьэмэфэ мафэхэм е илъэсым иуахътэхэм, ом щыхъурэ-щышIэхэрэм къатекIыгъэ адыгацIэхэр: Гъубжьэкъу, Блыпэшъау, Бжыхьэкъу, ОсылI, Нэкъуай, нэмыкIхэр.
23. Адыгэ шэн-хабзэу унагъом илъымэ къатырэ цIэхэр: Хъодяпхъу, Хьэлащтяпхъу, СтIашъуяпхъу (лIакъом къыхэхьэгъэ нысэхэм лIакъоу къызыхэкIыгъэр араIо); Тинэф, КурэцIыкIу, ТилI (зэшъхьэгъусэмэ цIэ лыехэр зэфаусых); Сикъан, ШэнышIу, Гощнан, Сиоркъ (пщы, Гуащэ, пщыкъо, пщыпхъу цIэ тедзэхэу афашIыгъэхэр), нэмыкIхэр.
АдыгацIэхэм язэхэтыкI
АдыгацIэхэр язэхэтыкIэ къызэрыкIохэуи зэхэлъыхэуи щыIэх.
КъызэрыкIохэр зэхэлъхэм ягъэпшагъэмэ бэкIэ нахь макI. ЕтIани а цIэ къызэрыкIохэм янахьыбэмэ ямэхьанэ гъэунэфыгъуай, зэкI пIоми хъунэу мэкъэпэшIэу щытых. Ахэмэ ащыщхэр цIэ тедзэр нахь уагъаштэу гъэпсыгъэх. Енэгуягъо, а цIэ къызэрыкIохэми нахь ныбжь яIэкIи. А цIэ къызэрыкIохэм къатекIи, етIанэ цIэ зэхэлъхэр адыгабзэм щыгъэпсыгъэ хъугъэх. ЦIэ къызэрыкIохэм ащыщых: Нарт, Нау, Цац, Цау, Лау, Лык, Цук, Къандж, Тыу, Фыжь, Цырац, Сас, нэмыкIхэр.
АдыгацIэхэр нахьыбэрэмкIэ лъэпситIоу, загъори лъэпсищэу зэхэтыхэу гъэпсыгъэх. Ахэмэ ялъэпсэ зэхэтыхэр бзэ гущыIэ зэфэшъхьафхэу мэхъух.
Ахэмэ афэгъэхьыгъэ щысэ заулэхэмэ кIэкIэу игугъу къэсшIын.
1. ПкъыгъоцIэ лъэпситIу зэхэт цIэхэр: ГъукIэшъау (ГъукIэ + шъау), Нартшъау (Нарт + шъау), МэзылI (мэзы + лIы), ХьэпакI (хьэ + пакIэ), Дзэпщ (дзэ + пщы), Мэзыгуащ (мэзы + Гуащэ), Пщыпый (пщы + пый), нэмыкIхэр.
2. ПкъыгъуацIэрэ плъышъуацIэрэ е плъышъуацIэрэ пкъыгъуацIэрэ зэхахьэхэзэ, гъэпсыгъэ хъурэ цIэхэр: Пщымаф (пщы + мафэ), НэшIуцI (нэ + шIуцIэ), Нэхъурай (нэ + хъурай), ХьакIэцIыкIу (хьакIэ + цIыкIу), Гощэнагъу (Гуащэ + нагъо), Шъэофыжь (шъао + фыжьы), ПшъэшъэкIас (пшъашъэ + кIасэ), МыгъолI (мыгъо + лIы), Дэхэпс (дахэ + псы), ДышъэIапшъ (дышъэ + Iапшъэ), Дэхэос (дахэ + осы), нэмыкIхэр.
3. ПлъышъоцIитIоу зэхэт цIэхэр: Фыжьдах (фыжьы + дахэ), Дэхэфыжь (дахэ + фыжьы), КъэрэцIыкIу (къарэ + цIыкIу), нэмыкIхэр.
4. ЦIэпапкIэрэ пкъыгъуацIэрэ е цIэпапкIэрэ плъышъуацIэрэкIэ зэгъусэхэу гъэпсыгъэ адыгацIэхэр: СицIыкIу (си + цIыкIу), Сищыр (си + щыры), Синэф (си + нэфы), Тиоркъ (ти + оркъ), нэмыкIхэр.
5. Лъэпсапэмрэ гущыIэ лъапсэмрэ зэгъусэхэу гъэпсыгъэ адыгацIэхэр: ЗэрэмышI (зэрэ + мы + шIэ (шIэн), Ялый (я + лый), Имыс (и + мы + с), Теуцожь (те + у +цо + жь), Зезэрыхь (зезэ + ры + хь (хьын), нэмыкIхэр.
6. ГущыIэлъапсэрэ лъэпсэужрэкIэ зэхэт адыгацIэхэр: ГуIэтыжь (гу + Iэт(ы) + жь), ГушIуал (гушIо + л), нэмыкIхэр.
7. Зэфэдэ е захьщыр макъэхэкIэ е пычыгъохэкIэ зэхэтхэр: Куаку, Гогущ, Зазэ, Лэлау, Дидыхъу, нэмыкIхэр.
8. Адыгэ гущыIэрэ нэмыкIыбзэм щыщ гущыIэрэкIэ зэхэтэу гъэпсыгъэхэр: Гуащэ = Гощэхъан, Теуцожь = Теуцожьхьадж, Лъэустэн = Лъэустэнбый, Урыс = Урысбый, нэмыкIхэр.
9. ПкъыгъуацIэрэ глаголрэ е глаголрэ пкъыгъуацIэрэ зэхэтэу гъэпсыгъэ адыгацIэхэр: Дзэгъащт (дзэ + гъащт (гъэщтэн), Шыгъотыжь (шы + гъотыжь (гъотыжьын), Шыгъэлыгъу (шы + гъэлыгъу (гъэлыгъон), Хьэзещ (хьэ + зещ (зещэн), Шыгъас (шы + гъас (гъэсэн), Гумзагъ (гу + мы + загъ (мызэгъэн), ЗекIошыу (зекIо (зекIон) + шыу), нэмыкIхэр.
10. МакIэми гущыIэ лъэпсищэу зэхэт адыгацIэхэр: Дэхэнагъу (дахэ + нэ + гъо), ХьэкIэпытхъ (хьэ + кIэ + пытхъ), Хьэхъупакъ (хьэ + хъу + пакъэ), Хьэжъыкъо (хьэ + жъы + къо), ХьэхъупакI (хьэ + хъу + пакIэ), нэмыкIхэр.
Литературэр:
1. Лингвистический энциклопедический словарь. – М., 1990. – С. 473.
2. Инал-Ипа Ш.Д. Антропонимия абхазов. – Майкоп, 2002. – С.10-11.
3. Мыр дэдэм. – Н. 473.
4. Инал-Ипа Ш.Д. Указ. лит. – С.10-11.
5. Блягоз З.У., Тхаркахо ЮА. Адыгейские фамилии и имена. – Майкоп, 2002; Коков Дж.Н. Адыгская (черкесская) топонимия. – Нальчик, 1973; Намитокова Р.Ю. и др. Наши имена. – Майкоп, 2000; Справочник личных имен народов РСФСР. – М., 1979; Проблемы региональных ономастик. – Майкоп, 2006; Инал-Ипа Ш.Д. Антропонимия абхазов. – Майкоп, 2002; Пшибиев И.Х. Адыгские (черкесские) фамилии, имена и национальные тамги. – Нальчик, 2003.
6. Бестужев-Лада И. Ваше имя? // Неделя. – М., 1969. – №18. – С.8.
7. Коков Дж.Н. Вопросы адыгской (черкесской) антропонимии. – Нальчик, 1973. – С. 3.
8. Инал-Ипа Ш.Д. Указ. лит.  – С. 46.
9. Никонов В.А. Задачи и методы антропонимики // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. – М., 1970. – С.56.
10.Никонов ВА. Указ. лит. – С. 33.
11. См: StefanKristof. Osobne mena byvalej; Tekovskej Stolice. – Bratislava, 1969. – С. 140.
12.Султан Хан-Гирей. Избранные труды и документы. – Майкоп, 2009. – С.77.
13. О языке и истории абхазов. – М. – Л., 1938. – С. 92.
14. Керашев Т.М. Избранные произведения. Том первый, том второй. – Майкоп, 1988. На адыг. яз.
15. Машбаш И.Ш. Бзиюкская битва. — Майкоп, 1988. На адыг. яз.
16. Чуяко Ю.Г. История одной любви. — Майкоп, 1985. На адыг. яз.
17. Коков Дж.Н. Вопросы адыгской (черкесской) антропонимии. — Нальчик, 1973. — С. 32.
18. См.: Коков Дж.Н. Вопросы адыгской (черкесской) анторопонимии. – Нальчик, 1993; Блягоз З.У., Тхаркахо ЮА. Адыгейские имена и фамилии. – Майкоп, 2002; Инал-Ипа Ш.Д. Анторпонимия абхазов. – Майкоп, 2002; Намитокова Р.Ю. и др. Наши имена. – Майкоп, 2000 и др.
Цуекъо Алый.
http://arigi01.ru/index.php?newsid=118скачать dle 11.3
Наш коллектив
Партнеры