АДЫГЭ ОРЭДХЭМ ХУДОЖЕСТВЕННЭ-КЪЭIОКIЭ АМАЛХЭУ АЩАГЪЭФЕДАГЪЭХЭМ ЯЗЭГЪЭПШЭН-ЗЭПЭГЪЭУЦУН ЗЭХЭФХЭР
Сравнительно-сопоставительный анализ художественно-выразительных средств в песнях адыгов. Подвергаются анализу художественно-выразительные средства в устном народном творчестве адыгов через призму лирических песен, выясняется их эстетическое своеобразие.
Ключевые слова: лирические песни, поэтика, пантумные параллели, металогия, метафора, гипербола, эпитет, открытость композиции.
The article analyzes artistic means of expression in oral folklore of Circassians through the prism of lyrical songs, and reveals their aesthetic originality.
Keywords: Lyrical songs, poetics, pantumnye parallels, metalogy, metaphor, hyperbole, epithet, openness of composite.
Адыгэ лирическэ орэдхэм шъхьадж ежь ие шъыпкъэ нэшанэхэр яIэх. ГущыIэм пае, лэжьэным фэгъэхьыгъэ орэдхэр ухыгъэхэу, композицие зэфэшIыгъэхэу щытхэп, узфаем фэдиз ахэбгъэхъон плъэкIынэу гъэпсыгъэх. Орэдус пэпчъ ежь усэнымкIэ амалэу IэкIэлъхэм ялъытыгъэу ахэр ыгъэкIэракIэщтыгъ, ахэмэ ахигъахъощтыгъ. Арэу зыкIашIыщтыгъэри гъэнэфагъэ: IофшIэн хьылъэу, зэщыгъоу зыфэгъэхьыгъэхэр а орэдхэмкIэ къагъэкIэрэкIэнхэ, къагъэпсынкIэнхэ фэягъэ. АщкIэ яIофшIэн нахь Iэрыфэгъу ашIыщтыгъэ. Ары шъхьаем, ягъэпсыкIэкIэ зэфэшIыгъэу зэрэщымытхэм къыхэкIэу сюжет гъэнэфагъэ яIэу щытыгъэп.
Джащ фэд, гущыIэм пае, цэпэ орэдкIэ заджэхэрэр. МэкъумэщышIэу, кум исэу, пхъащэ е мэкъущэ кIорэм охътабэ иIэщтыгъ, сыда пIомэ цухэр жъажъэу кIощтыгъэх. Зэщыр зытыригъэуным фэшI ащ орэд макIэ кIиIукIэу ригъажьэщтыгъ. Ахэмэ ащыщэу орэд усыным е орэд къэIоным фэщагъэхэм орэдхэр зэхалъхьэщтыгъэх, е цоу кум кIэшIагъэм сэмэркъэукIэ дэгущыIэщтыгъэх. Мыщ дэжьым шъхьадж усэн амалэу IэкIэлъхэр, сэмэркъэу шIыным къулайныгъэу фыриIэхэр къэнафэх:
Уетэмэ, уетэмэ, сиКъолэныжъ!
КъолэныжъырдахэумэкIуашъэ!
Гъасэщэжьынриуиджагъу,
МэкъукъэщэжьынриуикIас! [1]
Мыщ фэдэ орэдхэм «куплIашъхьэ» орэдкIэ яджэщтыгъэх.
Лэжьэным фэгъэхьыгъэ адыгэ орэдхэм адыгабзэм икъэгъэлъэгъокIэ амалхэр игъэкIотыгъэ хьазырэу ащагъэфедэх. ГущыIэм пае, ахэмэ бэкIаерэ уащырехьылIэ метафорэм, фэгъэдэным, егъэпшэным ыкIи нэмыкIрэ къэгъэлъэгъокIэ амалхэм. Ахэмэ эстетическэ гъэкIэрэкIэгъэни, чIыопсымрэ ащ ыкIочIэ лъэшхэмрэ умэхъыгъэнхи, цIыфым ичарэкIэ агъэфедэнхэ мэхьани яIагъ. Анахьэу ахэмэ къябэкIырэр егъэпшэныр ары. Джащ фэдэх, гущыIэм пае, пкъыгъом идэгъугъэ зэрагъэунэфырэ гущыIэхэу «данэ», «дышъэ» зыфэпIощтхэр ыкIи нэмыкIхэр. Мы къызфэтIогъэ фэгъэдэныр анахьыбэу зыщагъэфедэрэр «Натрыф упкIэпкI» орэдхэр ары:
Дэнауэ, дэнауэ!
Жъыу. (Уорой) дана, дэнэунэр, (ро)!
Дэнауэ, дэусэ!
Жъыу. (Уорой), дана, дэнэунэр, (ро)!
АхэсыгъэмкъерэIуа!
Жъыу. (Уорой), дана, дэнэунэр, (ро)! [2]
Бэрэ агъэфедэх гущыIэхэу пкъыгъомэ ашъохэр къызэрыкIхэрэр: «кIэпэ фыжь», «цые фыжь», «лъэе фыжьыбз», «лъэкъо фыжь», «шъэо къуапцI», нэмыкIыбэхэр. БэкIаерэ уарехьылIэ къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэу: «си Къолэныжъ», «жъонэкIо кIалэхэр», «цу ялыер», «цIыф бзэджэ-надж» ыкIи нэмыкIхэр. Джащ фэдэу цIыфхэмрэ псэушъхьэ-хэмрэ ятеплъэ къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэр зигугъу тшIырэ орэдхэм бэрэ ащагъэфедэх: «цу шхъуантIэу бжъэкъо зэгокIыр», «цу шъэджэшъэжъ», «гощэжъым ыпэ дэкъыягъ», нэмыкIыбэхэр. Бэрэ агъэфедэрэмэ ащыщых гущыIэхэу: «губгъошхо», «хышхо», «архъынэкIыхь», «псышхо» ыкIи нэмыкIхэр. МыхэмкIэ пкъыгъо зэфэшъхьафхэм яинагъэ агъэунэфы. Умэхъын мэхьанэ араты къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэу: «мэкъоо маф», «тхьэмэтэ маф», «ялэгъэр зыщIэлъри щIегъэкIи» зыфиIохэрэм ыкIи нэмыкIхэм.
Фэгъэдэнэу ыкIи метафорэу лэжьэкIо орэдмэ ащагъэфедэрэр бэп. ГущыIэм пае, хьамэм щаIыгърэ хьанцэм ыцэ тхылъыпIэ пIуакIэм фагъадэ, ащкIэ а Iэмэ-псымэр псынкIэу, зехьэгъошIоу зэрэщытыр хагъэунэфыкIы: «ди хьанцэри тхылъымпIэщ». Хъулъфыгъэм ыбгъэгу ишIуцIагъэ цундыжъым ишIуцIагъэ фагъадэ: «ибгъэщ хъунщIафи», «зыкъысхуеупцIэнри, вындыжь». МетафорэкIэ егъэунэфых пкъыгъо зырызхэм язытетрэ ягъэпсыкIэрэ: «гуахъуэ бжьэпэплъ», «унэ пцIанэ», «мыигъэт».
Орэдхэм къахафэх фэгъэдэн зэфэшъхьафхэри: бзылъфыгъэхэм ядэхагъэ тыгъэмрэ мазэмрэ афагъадэ:
Тыгъэмфэдэрзынашъа...
Мазэмфэдэрзыпшъэбгъуа... [3]
Умэхъын орэдхэм метафорэр ащагъэфедэным имызакъоу ежьхэри нахьыбэрэмкIэ метафорэу щытых. ГущыIэм пае, шъорэкI орэдхэм узым ыцIэ занкIэу къамыIоу, метафоркIэ къащаIо. КъызфэтIогъэ ыкIи нэмыкIрэ къэгъэлъэгъокIэ амалхэр игъэкIотыгъэу гъэфедэгъэнхэм умэхъын мэхьанэ иIэу щыт. Орэдхэр зыусыгъэхэм дэгъу шъыпкъэу ашIэщтыгъ орэд хъыбыйхэм яшIуагъэ икъоу къызэрэмыкIощтыр.
Зигугъу къэтшIыгъэ орэдмэ анэмыкIэу яIэх адыгэмэ ухыгъэ, зэфэшIыгъэ ли-рическэ орэдхэри. Ахэмэ зыфэгъэхьыгъэхэр зэкIэупкIагъэу къыщыраIотыкIых, ахэбгъэхъонкIэ хьылъэу щытых. Ащ фэдэх, гущыIэм пае, тхьаусыхэ орэдхэр. Мыхэмэ ахэбгъэхъон умылъэкIынэу щытхэп, ау ар IэшIэхэп. Сыда пIомэ, къыщаIон фаер ащ къыщаIогъахэ фэдэу къыпщэхъу, IэпэIэсэныгъэ ин хэлъэу усыгъэхэшъ, лъыбгъэкIотэнхэм къулайныгъэ ин ищыкIагъ. Арын фае, ахэмэ таурыхъ зегъэу-шъомбгъугъэхэр зыкIягъусэри.
ЯгъэпсыкIэкIэ мыхэмэ яхьщырых хэгъашъомэ япхыгъэ нысэщэ орэдхэр, ау шIуфаIоу е хъохъоу ахэр зэрэзэхэтхэм гъунэ имыIэу хэбгъэхъо зэпытын плъэкIыщт. Ащ ищыкIагъэр жэбзэ дахэ пIулъыныр ыкIи хъяр зиIэхэм дэгъоу уафэхъохъу пшIоигъоныр ары ныIэп. Мыщ дэжьым хэти шIуфэIонымкIэ амалэу IэкIэлъыр къы-щигъэлъэгъон ылъэкIыщт, зыфэлъаIохэрэм ягуапэ ышIэщт. Арышъ, хэгъашъомэ мэхьанэ ин зиIэ хъохъу зэгъэфагъэхэр бэрэ къызэрэщаIохэрэр бгъэшIэгъонэу щытэп.
КъызфэтIуагъэхэм афэшъхьафэу адыгэ лирическэ орэдхэм ахэтых ухыгъэ шъыпкъэхэу, зэфэшIыгъэу щыт IорыIуатэхэри. Ахэмэ Iофыгъоу зыфэгъэхьыгъэхэм ехьылIагъэу къыщаIон фаер зэкI пIоми хъунэу нахьыбэрэмкIэ къащаIо. Ащ фэдэх, гущыIэм пае, Iэзэным фэгъэхьыгъэ орэдхэр. ШъорэкI орэдхэр гъэпсыкIэ гъэнэфагъэ яIэу, зэкIэупкIагъэхэу щытых, япэубли, якIэухи зэпхыгъэх, къыщаIо ашIоигъори гъэнэфагъэ. Джащ фэдэу зэкIэупкIагъэу щытых псэушъхьэмэ афэгъэхьыгъэ орэдхэри («Хъэжъымрэ Къожъымрэ», нэмыкIхэри). Мыхэмэ ясюжет гъэнэфагъэ пэублэ ыкIи кIэух теубытагъэхэр яIэх.
Адыгэ лъэпкъ лирикэм хэтых мы къызфэтIуагъэхэм афэдэ орэдхэу къэбарыр игъэкIотыгъэ хьазырэу къызщыраIотыкIхэрэр. Нэшанэу яIэхэмкIэ ахэр лиро-эпическэ IорыIотэ лъэпкъым хэхьэх. Сыда зыпIокIэ, хъугъэ-шIагъэр къыраIотыкIыным на-хьи ахэмэ ащ епхыгъэ кIэхэкIхэм анаIэ нахь ащытет, гум ихъыкIрэ-ишIыкIхэрэм мэхьанэ ин ащыраты. КъэIогъэн фаер, лиро-эпическэ гъэпсыкIэ зиIэ орэдэу адыгэмэ къахэнэжьыгъэр мэкIэ дэд. Хьанджэрыерэ КIэшъ Адылджэрыерэ атхыгъэхэмэ къызэрагъэлъагъорэмкIэ, лирическэ орэд лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ адыгэмэ нахьыпэм яIагъ, ау Урыс-Кавказ зэошхом иягъэкIэ ахэмэ ащыщэу аIэкIэкIодагъэр бэдэд.
Адыгабзэм иамал зэфэшъхьафхэр жъугъэу зэрэщагъэфедэхэрэм ишIуагъэкIэ, тызтегущыIэрэ орэдхэр кIэракIэх, бзэм икъэгъэлъэгъокIэ шIыкIэхэр бэрэ къыз-щыфагъэшъхьапэх. ЫпшъэкIэ къызэрэтIуагъэу, ахэр бзэм ылъэныкъокIэ нахь зэгъэкIугъэхэу ыкIи нахь узIэпащэу хъунхэм фэшI, орэдусхэм зи алъэкI къамыгъанэу лъэпкъыбзэм псэолъапхъэу IэкIэлъхэр щызэрагъэпэшыгъэх. СыдигъокIи ахэмэ зыщагъэгъупшагъэп орэдым къедэIухэрэм ар икъоу зэхашIэным, ыкупкI гушъхьэ лэжьыгъэ афэхъуным фэшI, ар гущыIэ зэкIужь дахэхэмкIэ усыгъэн зэрэфаер. Мыщ дэжьым умэхъын мэхьанэ гущыIэм иIэу зэралъытэщтыгъэми ишIогъэшхо къэкIуагъ. НэмыкIрэ IорыIотэ лъэпкъхэм афэдэу адыгэ лирическэ орэдхэм игъэкIотыгъэу ащагъэфедэх фэгъэдэн-егъэпшэныр, къэгъэнэфэныр ыкIи егъэлыеныр. Шъыпкъэ, тызтегущыIэрэ орэдхэм мыхэр зэфэдэу къащыхафэх пIон плъэкIыщтэп.
Фэгъэдэн къэIуакIэхэр ары тызтегущыIэрэ орэдхэм анахьыбэрэ узщарихьы-лIэхэрэр. Сыда пIомэ, ащ ишIуагъэкIэ орэдыр зыусыгъэхэм агу ихъыкIрэ-ишIыкIрэр шъхьэихыгъэу къаIон алъэкIышъ ары. Янэ къылъфыгъэм ихьадэ зышIодэхэ бзылъфыгъэм чылэшхор къыгъэнэфыным нэсэу фыжьэу, дахэу къыщэхъу ыкIи арэущтэу гъыбзэу ыусыгъэм къыщеIо. Ащ дырагъаштэ гъыбзэр къэзыIорэ пстэуми. Мыщ дэжьым анахь мэхьанэ зиIэр зытет шъыпкъэр арэп, гъыбзэр зыусыгъэм ыгу ихъыкIрэ-ишIыкIхэрэр ары нахь.
ШъорэкI орэдхэм шыр зэрэчъэрэр бланэ чъэрэм ащыфагъадэ: «ПкIэгъуалэр бланэу чъэрэм дачъэ», «Дэнэгъу бзыери делъэшъуа», «Яунашъхьэри дышъабгъа», нэмыкIхэри. Щэрджэсым къыщаIогъэ шъорэкI орэдым узыр шы чэмыдэм фегъадэ: «Зи джэмыдэ тхьэрыкъуэ»; шапсыгъэ орэдым шъорэкIыр шэу зытесыр чэмыдэу еIо, тхьаркъом фагъадэ: «Зычэмыдэр-тхьаркъу».
НэмыкI орэд лъэпкъымэ афэдэу шъорэкI орэдхэм «гуащэ» зыфиIорэ гушыIэр бэкIаерэ къахафэ. КъэIогъэн фаер, мыщ дэжьым мэхьанэу ащ иIэр гъэшIуабзэу зэрэщытыр ары. Тетыгъо е лъэрыхьыгъэ мэхьанэ шъорэкI орэдхэм ащыриIэп. Тэ тишIошIыкIэ, ащ къеушыхьаты шъорэкI уз хьылъэм зэрэтекIощтхэм адыгэмэ яцы-хьэ инэу зэрэтелъыгъэр, ау щытми, ар агъэшIоныр орэдусхэм ренэу зыдаIыгъыгъ: «Хъаные я гуащэти тигощэ мафэя!», — аIо ахэмэ.
Къэзгъэнэфэрэ гущыIэмэ ащыщэу «фыжьы» зыфэпIощтым лирическэ орэдхэм бэдэ-дэрэ уащырехьылIэ. ГущыIэм пае, цыпхынэ орэдхэм цы фыжьыр ащызэрахьэ, пкъыгъо зэфэшъхьафхэр ащыхашIыкIых, ныо фыжь цIыкIум, лIыжъ жэкIэфым, нысэ дахэм, пщыпхъу фыжь зэкIужьым ащалъэнхэу. Пый хьадэхэм «яфыжьыгъэкIэ» къахэлыдыкIых зичIыгу пае псэемыблэжьэу зэогъэ адыгэмэ яхьэдэ «фыжьхэр». Джащ фэд шъорэкI къы-зэузхэрэм акIышъомэ щыгъыжъые «фыжьхэр» къатырепхъэх.
ТызтегущыIэрэ IорыIуатэхэм бэдэдэрэ узщарихьылIэрэмэ ащыщ «дахэ» зыфэпIощт къэгъэнэфэныр. Адрэ IорыIотэ лъэпкъхэм зэращыхъурэм фэдэкъабзэу адыгэ лирическэ орэдхэм ахэт бзылъфыгъэхэр зэкIэ «дахэх», е «дэхэ дэдэх», «сым исурэтых», «нэрэ напцэрэ зиIэмэ анахь дахэх».
Мыщ дэжьым къэIогъэн фае, бзылъфыгъэмэ ядэхагъэ къагъэнэфэным фэшI, ахэр псэушъхьэхэм е къолэбзыухэм арагъапшэхэу къызэрэхэкIрэр. КIышъо ямышIыкIэ дахэрэ нэпцэ зэгъэзэфагъэрэ бзылъфыгъэхэу къызтегущыIэхэрэм зэриIэхэр хагъэунэфыкIынхэм фэшI, «къанджым фыжьэу хэлъым фэдэр ыкIышъу, шIуцIэу хэлъым фэдэр ынапц», — аIо. Цэу ащ Iутхэр мэлыцэ жъгъэйхэм афагъадэх.
Нарт пщыналъэхэм къащегъэжьагъэу адыгэ жэрыIо усэхэм нэшанэ афэхъу-жьыгъэ къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэу «дэнэ гъопакIэхэр», «дэнэ къамыщ», «жэкIэф» зыфэпIощтхэм ыкIи нэмыкIхэм лирическэ орэдхэм уащыIокIэ. Къэзгъэнэфэ-рэ гущыIэхэу лирическэ орэдхэм ащагъэфедэхэрэр нахьыбэрэмкIэ зэтефэх нахь мышIэми, зэфэшъхьаф къэIуакIэхэри мымакIэу ахэмэ къахафэ. А зы орэд лъэпкъхэм къэIуакIэхэр нахь ащызэфэдэхэми, е нахь ащызэпэблагъэхэми, лъэпкъ зэфэшъхьаф-хэм ахэр ащызэтефэхэрэп, е, аужыпкъэм, ащызэпэчыжьэх.
ЕгъэлыекIыныр бэкIаерэ орэдыжъмэ ащагъэфедэ. ТызтегущыIэрэ орэдхэм сыд лIэужыгъори пIоми хъунэу гъэиныгъэу къащаIо: лIыхъужъмэ янэшанэхэр, ягъэхъ-агъэхэр, пкъыгъоу ахэмэ агъэфедэхэрэр ыкIи нэмыкIхэр. Ежьхэм къызэращыхъурэм, еплъыкIэу фыряIэм елъытыгъэу пкъыгъохэм янэшанэхэр егъэлыегъэ дэдэу орэдхэм бэкIаерэ къащаIо. ГущыIэм пае, «Мерэм игъыбз» зыфиIорэм Пэнэжьыкъуае дэт сы-мэджэщым зыпсэ щыхэкIыгъэ бзылъфыгъэ ныбжьыкIэм ихьадэ къуаджэр къызэлъ-егъэнэфы аIозэ халъхьагъ:
Пэнэжьыкъуаекъызэлъызгъэнэфрэр
Мерэмихьэдэфыжъ. [4]
Мыщ дэжьым анахь мэхьанэ зэратрэр Iофыр зытет шъыпкъэр армырэу, гъыб-зэр зыусыгъэм ыгу ихъыкIырэ-ишIыкIхэрэр, еплъыкIэу иIэр ары. Гъыбзэр зыусы-гъэм ышыпхъу ихьадэ ежь зэреплъырэм фэдэу нэмыкIхэри ригъэплъыхэ шIоигъоу ащ фэдизэу егъэлыягъэу къытегущыIэ. ЦIыфмэ ар икъоу зэхашIыкIы ыкIи арэущтэу зыIуагъэм емыкIоу фалъэгъурэп. НэмыкIэу къэпIон хъумэ, игъонэмысэу аукIыгъэ бзылъфыгъэм идахэ аIоныр гъыбзэр зезыхьэхэрэм игъоу алъэгъу, къырагъэкIу.
Адыгэ лирическэ орэдхэм (анахьэу узхэм ыкIи Iэзэным афэгъэхьыгъэхэм) эсте-тикэ пшъэрылъым мэхьанэшхо щыряI. «А орэдхэм, — етхы Нало З. М., — яметалогие (эстетикэ пшъэрылъэу агъэцакIэрэм) дунаим исурэт хьэламэтхэр къыгъэлъэгъо къодыеу щымытэу, пэсэрэ цIыфым зэрэшIошIыщтыгъэмкIэ, зынаIэ къатет кIочIэ лъэшхэр агъэшIоным имызакъоу, шIу ашIэным фигъэблыщтыгъэх».5 Джары метафор ыкIи перифраз зыфэпIощт къэIуакIэхэр жъугъэу шъорэкI орэдхэм, гущыIэм пае, зыкIащагъэфедэхэрэр. ШъорэкIхэр къызщыхиутрэ чIыпIэхэм «жъуагъохэр атес хъугъэ» аIо нахь, ежь узым ыцIэ занкIэу къызкIырамыIорэр. Джащ фэд, узым еIазэхэ зыхъукIэ, шъоу къыращэкIырэм «кIако» раIо нахь, ыцIэ знакIэу къаIорэп. Мыхэмэ яхьщырэу агъэфедэх перифразэкIэ заджэхэрэ къэIуакIэхэр.
Мыщ дэжьым тэ зигугъу къэтшIыгъэхэр адыгабзэм къэIокIэ амалэу иIэхэм ащыщхэу лирическэ орэдхэм нахьыбэрэ къахафэхэрэр ары ныIэп, ау ащ нафэ къешIы, къэIокIэ хьазырхэр орэдхэм бэшIагъэу ащагъэфедэхэу зэрэщытыр. Тэ къэтIуагъэмкIэ тыкъызтегущыIэрэ IорыIуатэхэм япоэтическэ шъуашэ зэхэфыгъэ хъугъэу тлъытэрэп. Пшъэрылъэу тэ зыфэдгъэуцужьыгъагъэр адыгэ лирическэ орэдхэр художествен-нагъэм ылъэныкъокIи байхэу, кIэракIэхэу зэрэщытхэм щыдгъэгъозэнхэр ары ныIэп. Гухэлъэу тиIагъэр къыддэхъугъэу тэлъытэ.
Зэфэхьысыжьыгъэу къэпIон хъумэ, художественнэ образэу тызтегущыIэрэ орэдхэм ахэтхэм нафэ къашIы щыIэныгъэм къыхэхыгъэ Iофыгъохэу орэдхэр зыфэгъэхьыгъэхэр ыкIи эстетическэ уасэ зэрафишIырэм имызакъоу мэхьанэу яIэри къыгъэнафэу зэрэщытыр. Сыда пIомэ, «сыд фэдэрэ поэзиери шъыпкъэу зыхъурэр народнэу щыт зыхъукIэ ары, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, илъэпкъ зыфэдэр къыгъэлъагъо зыхъукIэ ары».6 Народнэ лирикэм зэригъэзафэщтыгъэх этическэ ыкIи эстетическэ еплъыкIэхэу лъэпкъым зыдиIыгъхэр. Ащ къыхэкIэу художественнэ шIуагъэу лирическэ орэдхэм аIэкIэлъхэр ахэмэ гупшысэ шъхьаIэу апхырыщыгъэхэм япхыгъэ шъыпкъэу щытых.
Фэгъэдэнхэр лирическэ орэдхэм ащагъэфедэх хъугъэ-шIэгъэ инхэм анаIэ тырагъэдзэным, ащкIэ анахь мэхьанэ зиIэм гу лъарагъэтэным афэшI. Ахэмэ орэдыжъ-ым гупшысэ шъхьаIэу хэлъыр къыбгурыIонымкIэ яшIогъэшхо къэкIо ыкIи ахэр орэдым шъхьаф-шъхьафэу итэкъухьагъэу къыхэмыфэхэу, зэпхыгъэ художественнэ зэгъэуIугъэу гъэнэфагъэу щагъэфедэх. Фэгъэдэнхэр образнэ къэгъэлъэгъонымкIэ амалышIоу щытых ыкIи ахэмэ яшIуагъэ нахь зызиIэтрэр къагъэлъагъорэм нахь ехьылIагъэхэ, нахь пэблагъэхэ, ахэр орэдыр зыфэгъэхьыгъэм епхыгъэхэ шъыпкъэ зыхъухэкIэ ары.
Къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэр (эпитетхэр) лирическэ орэдхэм бэкIаерэ ащагъэфедэрэ къэIокIэ щэрыохэм ащыщых. Загъорэ итефэрабгъоу къыхахыгъэ гущыIэ щэрыомкIэ цIыфым ишэн зекIуакIэ анахь къыхэщырэ нэшанэр хагъэунэфыкIы, орэдым едэIурэм ынаIэ тырырагъадзэ. А гущыIэр анахь тефэу, анахь щэрыоу образым икъэгъэлъэгъонкIэ къычIэкIы.
Ащ фэдэ гущыIэхэм шIэныгъэлэжьхэр къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэкIэ (эпитеткIэ) яджэх. ЫпшъэкIэ зэрэдгъэунэфыгъэу, ахэр бэрэ идейнагъэм ылъэныкъокIэ лъэшэу ушъагъэхэу ыкIи ящэрыуагъэкIэ псыхьажьыгъэхэу къычIэкIых. Орэдмэ ахэт образхэм ягъэпсынкIэ ахэмэ мэхьанэшхо яI ыкIи зэкIэ лирическэ орэдхэм яхудожественнэ шъуашэ къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэм мэхьанэ ин щыряI. Эпитетым пкъыгъом изы лъэныкъо ыкIи изытет горэ къегъэнафэ. Пкъыгъоу къыгъэнафэрэм епхыгъэ шъыпкъэу ар агъэфедэ. Къыгъэнэфэрэ гущыIэм игъусэу а зы эпитетхэр орэд зэфэшъхьафхэм ащагъэфедэхэу бэрэ къыхэкIы. IорыIотэшIэныгъэр ащ фэдэмэ «къэIокIэ хьазырхэр, къэзгъэнэфрэ хьазырхэр» (постоянные эпитеты) ыIозэ яджэ.
Адыгэ лирическэ орэдыжъхэр чIыопсым хэхъухьэрэ-хэшIыхьэхэрэм, ащ щыщ Iофыгъохэм лъэшэу япхыгъэх. Ахэмэ янэшэнэ шъхьаIэмэ ащыщых чIыопсым пкъыгъо-хэм ыкIи хэхъухьэхэрэм афэгъэдэнхэр, ягъэпшэнхэр ыкIи ахэмкIэ къэгъэнэфэнхэр. Ахэмэ къызэIуахы орэдмэ къатырэ гу ихъыкI-ишIыкIхэр зыфэдэр, ялъэшыгъэ ыкIи мэхьанэу яIэр. Къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэм яшIуагъэкIэ цIыфым ыгу ихъыкIхэрэр, изэхашIэхэр, игуузхэр ыкIи зыгъапэхэрэр нахь икъоу къыIонхэ елъэкIы. АщкIэ амалышIумэ ащыщых, щэч хэмылъэу, эпитетхэри. Ахэмэ къащэлъагъо орэдыр къэзыIорэм идунэе зэхашIэ ыкIи идунэе гурыIуакIэ. Мыщ ишыхьатэу щысэхэр ыпшъэкIэ къэтхьыгъэх.
Нафэу зэрэщытымкIэ, къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэр игъорыгъоу лIэшIэгъу пчъагъэхэм къакIоцI хашыпыкIыщтыгъэх. НахьыбэрэмкIэ, къыхахыщтыгъэхэр орэдхэм нахь къякIунхэу, ящыкIагъэхэу щыIэныгъэм икъэгъэлъэгъонкIэ зишIуагъэ къэкIощтхэр, орэдхэр зыфэгъэхьыгъэхэр нахь гурыIогъошIу къэзышIыхэрэр арых. Загъорэ тызтегущыIэрэ орэдхэм зыщаусыгъэ чIыпIэм щагъэфедэрэ диалектым къыхэхыгъэ эпитетхэм уащырехьылIэ. Мыхэр чIыпIэ нэшанэхэу орэдыжъмэ ягъэпсыкIэ хэлъых. Эпитетхэм ямызакъоу нэмыкI къэIокIэ шапхъэхэу орэдмэ къахафэхэрэм вариантхэр къагъэпсых. ЧIыпIэ нэшанэхэр зэкIэми къагурымыIохэу къыхэкIышъ, ямэхьанэ гущыIалъэм къыщыIогъэн фаеу мэхъу. Орэдыжъхэр зыдэт тхылъхэр зэхэзгъэуцохэрэм мыщ лъэшэу анаIэ тетын фае.
Гъэнэфагъэу зэрэщытымкIэ, къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэр IорыIотэ лъэпкъы пстэ-уми агъэфедэх, ау орэдыжъхэм ахэр нахьыбэрэ къащыхафэх пIоми ухэукъощтэп. «Поэзием, — еIо А. Н. Веселовскэм, — эпитетыр «нахь къыщыхафэ, нахь къыщыхэщы пIалъэм игъэпсыкIэ нахь дыригъаштэзэ».7 Арышъ, орэдыжъхэм ахэт художественнэ образхэр къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэм ямышIыкIэу къэлъагъоу, тефэрабгъоу ыкIи нафэу къашIых. Лирическэ орэдхэр зыусыгъэхэм агъэфедагъэх къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэу образхэр IупкIэ къэзышIыхэрэр, нэм къыкIэзгъэуцохэрэр. Пыйхэм яобразхэр агъэпсыхэ зыхъукIэ, нэшэнэ дэеу ахэмэ ахэлъхэр къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэр шъхьасынчъэу агъэфедагъэх.
Зэфэхьысыжьыгъэу къэпIон хъумэ, къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэр адыгабзэм къэгъэлъэгъокIэ амалэу иIэмэ ащыщэу щыIэныгъэр образнэ-художественнэ шъуа-шэм илъэу къэгъэлъэгъогъэнымкIэ амалышIу хъурэмэ ащыщ. Мыщ дэжьым хэгъэунэфыкIыгъэн фае, лирическэ орэдхэм яэстетическэ шъуашэрэ мэхьанэ купкIэу акIоцIылъымрэ зэтефэхэу, зэдрагъаштэу зэрэщытыр. Эпитетым ишIогъэшхо къакIо образмэ ягъэпсынкIэ ыкIи орэдыжъхэм эстетическэ гухахъо къатынымкIэ. Эпитетыр хэпхыжьын умылъэкIынэу орэдмэ яжабзэ щыщ шъыпкъ.
КъызэрэтIуагъэмкIэ метафорэхэр бзэм икъэгъэлъэгъокIэ амалэу адыгэ лирическэ орэдхэм ащагъэфедэхэрэмэ ащыщых. Адрэ IорыIотэ лъэпкъмэ анахьыбэрэ тызтегущыIэрэ орэдыжъхэм мыхэмэ уащырехьылIэ, ау зигугъу къэтшIыгъэ орэдыжъ лъэпкъы пстэуми ахэр зэфэдэу къахафэхэрэп. ЗэрэдгъэунэфыгъэмкIэ, метафорэхэр анахьыбэрэ зыщагъэфедэхэрэр Iэзэным ехьылIэгъэ орэдыжъхэр арых.
Литературэм итеории иорыIотэшIэныгъэми метафорэр псалъэм икъэгъэлъэгъокIэ амалхэр лъэш дэдэ къэзышIыхэрэм ахалъытэ. ТызтегущыIэрэ орэдыжъхэм ар агъэфедэзэ мэхьанэ зэфэшъхьафхэр къыщатых. ЫпшъэкIэ зэрэхэдгъэунэфыкIыгъэу, шъорэкI орэдмэ ахэтых метафорэ закIэкIэ къэIуагъэхэр. Нафэ къызэрэтфэхъугъэу, метафорэм щысэ гъэнэфагъэхэмкIэ орэдыжъмэ гупшысэ шъхьаIэу ахэлъхэр къыреIотыкIых, къытегъашIэх. Ащ гупшысэ шъхьаIэу орэдым хэлъым кIегъэтхъы ыкIи арэущтэу едэIухэрэм нахь зэхашIэу ешIы.
Адыгэ лирическэ орэдхэм агъэфедэрэ къэгъэлъэгъокIэ амалхэм ащыщ егъэлыегъэнри. Мыщи ыпшъэкIэ игугъу къэтшIыгъ. Ар образнэ къэIуакIэу зы пкъыгъо горэм, дэхагъэм е нэмыкIрэ нэшанэу лIыхъужъхэм ахэлъхэм афэгъэхьыгъэ егъэлыегъэ еплъыкIэхэр къэзытхэрэр ары. Зэрэдгъэунэфыгъэу, ащ художественнэ къэIуакIэр нахь IупкIэу ыкIи нахь нэрылъэгъоу къешIы. Егъэлыегъэным ишIуагъэкIэ орэдусмэ щыкIэгъэнчъэ образхэу ищыIакIэ зыкIэхъопсыхэрэр зэкIэ къызщыдэхъугъэ псэукIэ къащигъэлъагъощтыгъ, хъопсапIэу иIэр зэкIэ къащыриIотыкIыщтыгъ.
Арышъ, къэгъэлъэгъокIэ амалэу адыгэ народнэ лирикэм щагъэфедэрэр бэ ыкIи зэфэшъхьафых. Ахэмэ орэдым ипычыгъохэр лъыгъэкIотэгъэнхэмкIэ яшIуагъэ къэкIо, нахь мэхьанэ зиIэр къыхагъэщы, едэIухэрэм анаIэ тырырагъа-дзэ. Ащ имызакъоу къэгъэлъэгъокIэ амалхэм образхэм ягъэпсынкIэ мэхьанэшхо яI, къагъэкIэракIэх, нэрылъэгъоу ыкIи гурыIогъошIоу къашIых, образнэ шъуашэ иIэу орэдыр къызтегущыIэрэр къедэIухэрэм алъынагъэсы.
ГущыIэр псэолъапхъэу орэдыр зыхэшIыкIыгъэр ары, ащ ылъапс. Орэдыжъмэ ащыщэу анахь дэгъоу усыгъэхэм IэпэIэсэныгъэшхо фыряIэу а псэолъапхъэр ащагъэфедагъ, «орэдым гущыIэ хэудзын плъэкIыщтэп» зэраIорэр къыгъэшъыпкъэжьэу зы гущыIэ лые ахэмытэу тызтегущыIэрэ адыгэ лирическэ орэдыжъхэр усыгъэх. Орэдым хэт гущыIэ пэпчъ мэхьанэ гъэнэфагъэ зэрехьэ, ичIыпIэ щыт, зэкIэ орэдым мэхьанэу иIэм дырегъаштэ. Поэтическэ шъуашэу ащ иIэм ылъапс.
Мэхьэнэ зэфэшъхьафыбэ къызэрыкIырэ гущыIабэу зэхэтых адыгэ лирическэ орэдхэр. Ахэмэ ягущыIалъэ бай дэдэу щыт. Орэдыжъым игущыIалъэкIэ къэпшIэн плъэкIыщт ар зыусыгъэ цIыф лъэпкъым ищыIэкIэ-псэукIэ зыфэдэр, ихабзэхэр, дин шIошъхъуныгъэу иIэр, зыгъэгумэкIхэрэр, зыкIэхъопсырэр, нэмыкI лъэпкъымэ зэп-хыныгъэу адыриIэхэр, къэзыуцухьэрэ чIыопсымрэ ащ ибаиныгъэрэ: мэзэу, псыхъоу иIэхэр, ащ ахэсхэр.
Литературэр:
1. АРИГИ-м иархив. Ф.1. П.21. Д.85. КуплIашъхьэ орэд. КъэзыIуагъэр IэкIэгъу Ибрахьим Къасполъэты ыкъу, зытхыгъэр Хэшхы Индар. Къ. Тэхъутэмыкъуай, 1960-рэ илъэс.
2. АРИГИ-м ифонотек. Натрыф упкIэпкIэ орэд. К. №390(10). КъэзыIуагъэр Борс Хъаний Умарэ ыпхъу. Къ. Нэшъукъуай, 2003-рэ илъэсым сигъэтхыжьыгъагъ.
3. АРИГИ-м ифонотек. Нысащэ орэд. К. №324 (10). КъэзыIуагъэр Нэхэу Дах ЗекIошыу ыпхъу. Къ. Джэджэхьабл, 2001-рэ илъэсым сигъэтхыжьыгъ.
4. АРИГИ-м ифонотек. Мерэм игъыбз. К. №512(31). КъэзыIуагъэр Бузэрэ Аминэт Нухьэ ыпхъу. Къ. Хьатикъуай, 2005-рэ илъэсым сигъэтхыжьыгъ.
5. Налоев З.М. У истоков песенного искусства адыгов / З. М. Налоев. // НПИНА. — Т. 1. — М.: Сов. композитор, 1986. — С. 26.
6. Белинский В.Г. Собр. соч.: В 3 т. Т. 3. / В.Г. Белинский. — М.: Гослитиздат, 1948. — С. 790.
7. Веселовский А.Н. Историческая поэтика / А.Н. Веселовский. — Л.: ГИХЛ, 1940. — С. 73.
Нэхэе С.М.
Ключевые слова: лирические песни, поэтика, пантумные параллели, металогия, метафора, гипербола, эпитет, открытость композиции.
The article analyzes artistic means of expression in oral folklore of Circassians through the prism of lyrical songs, and reveals their aesthetic originality.
Keywords: Lyrical songs, poetics, pantumnye parallels, metalogy, metaphor, hyperbole, epithet, openness of composite.
Адыгэ лирическэ орэдхэм шъхьадж ежь ие шъыпкъэ нэшанэхэр яIэх. ГущыIэм пае, лэжьэным фэгъэхьыгъэ орэдхэр ухыгъэхэу, композицие зэфэшIыгъэхэу щытхэп, узфаем фэдиз ахэбгъэхъон плъэкIынэу гъэпсыгъэх. Орэдус пэпчъ ежь усэнымкIэ амалэу IэкIэлъхэм ялъытыгъэу ахэр ыгъэкIэракIэщтыгъ, ахэмэ ахигъахъощтыгъ. Арэу зыкIашIыщтыгъэри гъэнэфагъэ: IофшIэн хьылъэу, зэщыгъоу зыфэгъэхьыгъэхэр а орэдхэмкIэ къагъэкIэрэкIэнхэ, къагъэпсынкIэнхэ фэягъэ. АщкIэ яIофшIэн нахь Iэрыфэгъу ашIыщтыгъэ. Ары шъхьаем, ягъэпсыкIэкIэ зэфэшIыгъэу зэрэщымытхэм къыхэкIэу сюжет гъэнэфагъэ яIэу щытыгъэп.
Джащ фэд, гущыIэм пае, цэпэ орэдкIэ заджэхэрэр. МэкъумэщышIэу, кум исэу, пхъащэ е мэкъущэ кIорэм охътабэ иIэщтыгъ, сыда пIомэ цухэр жъажъэу кIощтыгъэх. Зэщыр зытыригъэуным фэшI ащ орэд макIэ кIиIукIэу ригъажьэщтыгъ. Ахэмэ ащыщэу орэд усыным е орэд къэIоным фэщагъэхэм орэдхэр зэхалъхьэщтыгъэх, е цоу кум кIэшIагъэм сэмэркъэукIэ дэгущыIэщтыгъэх. Мыщ дэжьым шъхьадж усэн амалэу IэкIэлъхэр, сэмэркъэу шIыным къулайныгъэу фыриIэхэр къэнафэх:
Уетэмэ, уетэмэ, сиКъолэныжъ!
КъолэныжъырдахэумэкIуашъэ!
Гъасэщэжьынриуиджагъу,
МэкъукъэщэжьынриуикIас! [1]
Мыщ фэдэ орэдхэм «куплIашъхьэ» орэдкIэ яджэщтыгъэх.
Лэжьэным фэгъэхьыгъэ адыгэ орэдхэм адыгабзэм икъэгъэлъэгъокIэ амалхэр игъэкIотыгъэ хьазырэу ащагъэфедэх. ГущыIэм пае, ахэмэ бэкIаерэ уащырехьылIэ метафорэм, фэгъэдэным, егъэпшэным ыкIи нэмыкIрэ къэгъэлъэгъокIэ амалхэм. Ахэмэ эстетическэ гъэкIэрэкIэгъэни, чIыопсымрэ ащ ыкIочIэ лъэшхэмрэ умэхъыгъэнхи, цIыфым ичарэкIэ агъэфедэнхэ мэхьани яIагъ. Анахьэу ахэмэ къябэкIырэр егъэпшэныр ары. Джащ фэдэх, гущыIэм пае, пкъыгъом идэгъугъэ зэрагъэунэфырэ гущыIэхэу «данэ», «дышъэ» зыфэпIощтхэр ыкIи нэмыкIхэр. Мы къызфэтIогъэ фэгъэдэныр анахьыбэу зыщагъэфедэрэр «Натрыф упкIэпкI» орэдхэр ары:
Дэнауэ, дэнауэ!
Жъыу. (Уорой) дана, дэнэунэр, (ро)!
Дэнауэ, дэусэ!
Жъыу. (Уорой), дана, дэнэунэр, (ро)!
АхэсыгъэмкъерэIуа!
Жъыу. (Уорой), дана, дэнэунэр, (ро)! [2]
Бэрэ агъэфедэх гущыIэхэу пкъыгъомэ ашъохэр къызэрыкIхэрэр: «кIэпэ фыжь», «цые фыжь», «лъэе фыжьыбз», «лъэкъо фыжь», «шъэо къуапцI», нэмыкIыбэхэр. БэкIаерэ уарехьылIэ къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэу: «си Къолэныжъ», «жъонэкIо кIалэхэр», «цу ялыер», «цIыф бзэджэ-надж» ыкIи нэмыкIхэр. Джащ фэдэу цIыфхэмрэ псэушъхьэ-хэмрэ ятеплъэ къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэр зигугъу тшIырэ орэдхэм бэрэ ащагъэфедэх: «цу шхъуантIэу бжъэкъо зэгокIыр», «цу шъэджэшъэжъ», «гощэжъым ыпэ дэкъыягъ», нэмыкIыбэхэр. Бэрэ агъэфедэрэмэ ащыщых гущыIэхэу: «губгъошхо», «хышхо», «архъынэкIыхь», «псышхо» ыкIи нэмыкIхэр. МыхэмкIэ пкъыгъо зэфэшъхьафхэм яинагъэ агъэунэфы. Умэхъын мэхьанэ араты къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэу: «мэкъоо маф», «тхьэмэтэ маф», «ялэгъэр зыщIэлъри щIегъэкIи» зыфиIохэрэм ыкIи нэмыкIхэм.
Фэгъэдэнэу ыкIи метафорэу лэжьэкIо орэдмэ ащагъэфедэрэр бэп. ГущыIэм пае, хьамэм щаIыгърэ хьанцэм ыцэ тхылъыпIэ пIуакIэм фагъадэ, ащкIэ а Iэмэ-псымэр псынкIэу, зехьэгъошIоу зэрэщытыр хагъэунэфыкIы: «ди хьанцэри тхылъымпIэщ». Хъулъфыгъэм ыбгъэгу ишIуцIагъэ цундыжъым ишIуцIагъэ фагъадэ: «ибгъэщ хъунщIафи», «зыкъысхуеупцIэнри, вындыжь». МетафорэкIэ егъэунэфых пкъыгъо зырызхэм язытетрэ ягъэпсыкIэрэ: «гуахъуэ бжьэпэплъ», «унэ пцIанэ», «мыигъэт».
Орэдхэм къахафэх фэгъэдэн зэфэшъхьафхэри: бзылъфыгъэхэм ядэхагъэ тыгъэмрэ мазэмрэ афагъадэ:
Тыгъэмфэдэрзынашъа...
Мазэмфэдэрзыпшъэбгъуа... [3]
Умэхъын орэдхэм метафорэр ащагъэфедэным имызакъоу ежьхэри нахьыбэрэмкIэ метафорэу щытых. ГущыIэм пае, шъорэкI орэдхэм узым ыцIэ занкIэу къамыIоу, метафоркIэ къащаIо. КъызфэтIогъэ ыкIи нэмыкIрэ къэгъэлъэгъокIэ амалхэр игъэкIотыгъэу гъэфедэгъэнхэм умэхъын мэхьанэ иIэу щыт. Орэдхэр зыусыгъэхэм дэгъу шъыпкъэу ашIэщтыгъ орэд хъыбыйхэм яшIуагъэ икъоу къызэрэмыкIощтыр.
Зигугъу къэтшIыгъэ орэдмэ анэмыкIэу яIэх адыгэмэ ухыгъэ, зэфэшIыгъэ ли-рическэ орэдхэри. Ахэмэ зыфэгъэхьыгъэхэр зэкIэупкIагъэу къыщыраIотыкIых, ахэбгъэхъонкIэ хьылъэу щытых. Ащ фэдэх, гущыIэм пае, тхьаусыхэ орэдхэр. Мыхэмэ ахэбгъэхъон умылъэкIынэу щытхэп, ау ар IэшIэхэп. Сыда пIомэ, къыщаIон фаер ащ къыщаIогъахэ фэдэу къыпщэхъу, IэпэIэсэныгъэ ин хэлъэу усыгъэхэшъ, лъыбгъэкIотэнхэм къулайныгъэ ин ищыкIагъ. Арын фае, ахэмэ таурыхъ зегъэу-шъомбгъугъэхэр зыкIягъусэри.
ЯгъэпсыкIэкIэ мыхэмэ яхьщырых хэгъашъомэ япхыгъэ нысэщэ орэдхэр, ау шIуфаIоу е хъохъоу ахэр зэрэзэхэтхэм гъунэ имыIэу хэбгъэхъо зэпытын плъэкIыщт. Ащ ищыкIагъэр жэбзэ дахэ пIулъыныр ыкIи хъяр зиIэхэм дэгъоу уафэхъохъу пшIоигъоныр ары ныIэп. Мыщ дэжьым хэти шIуфэIонымкIэ амалэу IэкIэлъыр къы-щигъэлъэгъон ылъэкIыщт, зыфэлъаIохэрэм ягуапэ ышIэщт. Арышъ, хэгъашъомэ мэхьанэ ин зиIэ хъохъу зэгъэфагъэхэр бэрэ къызэрэщаIохэрэр бгъэшIэгъонэу щытэп.
КъызфэтIуагъэхэм афэшъхьафэу адыгэ лирическэ орэдхэм ахэтых ухыгъэ шъыпкъэхэу, зэфэшIыгъэу щыт IорыIуатэхэри. Ахэмэ Iофыгъоу зыфэгъэхьыгъэхэм ехьылIагъэу къыщаIон фаер зэкI пIоми хъунэу нахьыбэрэмкIэ къащаIо. Ащ фэдэх, гущыIэм пае, Iэзэным фэгъэхьыгъэ орэдхэр. ШъорэкI орэдхэр гъэпсыкIэ гъэнэфагъэ яIэу, зэкIэупкIагъэхэу щытых, япэубли, якIэухи зэпхыгъэх, къыщаIо ашIоигъори гъэнэфагъэ. Джащ фэдэу зэкIэупкIагъэу щытых псэушъхьэмэ афэгъэхьыгъэ орэдхэри («Хъэжъымрэ Къожъымрэ», нэмыкIхэри). Мыхэмэ ясюжет гъэнэфагъэ пэублэ ыкIи кIэух теубытагъэхэр яIэх.
Адыгэ лъэпкъ лирикэм хэтых мы къызфэтIуагъэхэм афэдэ орэдхэу къэбарыр игъэкIотыгъэ хьазырэу къызщыраIотыкIхэрэр. Нэшанэу яIэхэмкIэ ахэр лиро-эпическэ IорыIотэ лъэпкъым хэхьэх. Сыда зыпIокIэ, хъугъэ-шIагъэр къыраIотыкIыным на-хьи ахэмэ ащ епхыгъэ кIэхэкIхэм анаIэ нахь ащытет, гум ихъыкIрэ-ишIыкIхэрэм мэхьанэ ин ащыраты. КъэIогъэн фаер, лиро-эпическэ гъэпсыкIэ зиIэ орэдэу адыгэмэ къахэнэжьыгъэр мэкIэ дэд. Хьанджэрыерэ КIэшъ Адылджэрыерэ атхыгъэхэмэ къызэрагъэлъагъорэмкIэ, лирическэ орэд лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ адыгэмэ нахьыпэм яIагъ, ау Урыс-Кавказ зэошхом иягъэкIэ ахэмэ ащыщэу аIэкIэкIодагъэр бэдэд.
Адыгабзэм иамал зэфэшъхьафхэр жъугъэу зэрэщагъэфедэхэрэм ишIуагъэкIэ, тызтегущыIэрэ орэдхэр кIэракIэх, бзэм икъэгъэлъэгъокIэ шIыкIэхэр бэрэ къыз-щыфагъэшъхьапэх. ЫпшъэкIэ къызэрэтIуагъэу, ахэр бзэм ылъэныкъокIэ нахь зэгъэкIугъэхэу ыкIи нахь узIэпащэу хъунхэм фэшI, орэдусхэм зи алъэкI къамыгъанэу лъэпкъыбзэм псэолъапхъэу IэкIэлъхэр щызэрагъэпэшыгъэх. СыдигъокIи ахэмэ зыщагъэгъупшагъэп орэдым къедэIухэрэм ар икъоу зэхашIэным, ыкупкI гушъхьэ лэжьыгъэ афэхъуным фэшI, ар гущыIэ зэкIужь дахэхэмкIэ усыгъэн зэрэфаер. Мыщ дэжьым умэхъын мэхьанэ гущыIэм иIэу зэралъытэщтыгъэми ишIогъэшхо къэкIуагъ. НэмыкIрэ IорыIотэ лъэпкъхэм афэдэу адыгэ лирическэ орэдхэм игъэкIотыгъэу ащагъэфедэх фэгъэдэн-егъэпшэныр, къэгъэнэфэныр ыкIи егъэлыеныр. Шъыпкъэ, тызтегущыIэрэ орэдхэм мыхэр зэфэдэу къащыхафэх пIон плъэкIыщтэп.
Фэгъэдэн къэIуакIэхэр ары тызтегущыIэрэ орэдхэм анахьыбэрэ узщарихьы-лIэхэрэр. Сыда пIомэ, ащ ишIуагъэкIэ орэдыр зыусыгъэхэм агу ихъыкIрэ-ишIыкIрэр шъхьэихыгъэу къаIон алъэкIышъ ары. Янэ къылъфыгъэм ихьадэ зышIодэхэ бзылъфыгъэм чылэшхор къыгъэнэфыным нэсэу фыжьэу, дахэу къыщэхъу ыкIи арэущтэу гъыбзэу ыусыгъэм къыщеIо. Ащ дырагъаштэ гъыбзэр къэзыIорэ пстэуми. Мыщ дэжьым анахь мэхьанэ зиIэр зытет шъыпкъэр арэп, гъыбзэр зыусыгъэм ыгу ихъыкIрэ-ишIыкIхэрэр ары нахь.
ШъорэкI орэдхэм шыр зэрэчъэрэр бланэ чъэрэм ащыфагъадэ: «ПкIэгъуалэр бланэу чъэрэм дачъэ», «Дэнэгъу бзыери делъэшъуа», «Яунашъхьэри дышъабгъа», нэмыкIхэри. Щэрджэсым къыщаIогъэ шъорэкI орэдым узыр шы чэмыдэм фегъадэ: «Зи джэмыдэ тхьэрыкъуэ»; шапсыгъэ орэдым шъорэкIыр шэу зытесыр чэмыдэу еIо, тхьаркъом фагъадэ: «Зычэмыдэр-тхьаркъу».
НэмыкI орэд лъэпкъымэ афэдэу шъорэкI орэдхэм «гуащэ» зыфиIорэ гушыIэр бэкIаерэ къахафэ. КъэIогъэн фаер, мыщ дэжьым мэхьанэу ащ иIэр гъэшIуабзэу зэрэщытыр ары. Тетыгъо е лъэрыхьыгъэ мэхьанэ шъорэкI орэдхэм ащыриIэп. Тэ тишIошIыкIэ, ащ къеушыхьаты шъорэкI уз хьылъэм зэрэтекIощтхэм адыгэмэ яцы-хьэ инэу зэрэтелъыгъэр, ау щытми, ар агъэшIоныр орэдусхэм ренэу зыдаIыгъыгъ: «Хъаные я гуащэти тигощэ мафэя!», — аIо ахэмэ.
Къэзгъэнэфэрэ гущыIэмэ ащыщэу «фыжьы» зыфэпIощтым лирическэ орэдхэм бэдэ-дэрэ уащырехьылIэ. ГущыIэм пае, цыпхынэ орэдхэм цы фыжьыр ащызэрахьэ, пкъыгъо зэфэшъхьафхэр ащыхашIыкIых, ныо фыжь цIыкIум, лIыжъ жэкIэфым, нысэ дахэм, пщыпхъу фыжь зэкIужьым ащалъэнхэу. Пый хьадэхэм «яфыжьыгъэкIэ» къахэлыдыкIых зичIыгу пае псэемыблэжьэу зэогъэ адыгэмэ яхьэдэ «фыжьхэр». Джащ фэд шъорэкI къы-зэузхэрэм акIышъомэ щыгъыжъые «фыжьхэр» къатырепхъэх.
ТызтегущыIэрэ IорыIуатэхэм бэдэдэрэ узщарихьылIэрэмэ ащыщ «дахэ» зыфэпIощт къэгъэнэфэныр. Адрэ IорыIотэ лъэпкъхэм зэращыхъурэм фэдэкъабзэу адыгэ лирическэ орэдхэм ахэт бзылъфыгъэхэр зэкIэ «дахэх», е «дэхэ дэдэх», «сым исурэтых», «нэрэ напцэрэ зиIэмэ анахь дахэх».
Мыщ дэжьым къэIогъэн фае, бзылъфыгъэмэ ядэхагъэ къагъэнэфэным фэшI, ахэр псэушъхьэхэм е къолэбзыухэм арагъапшэхэу къызэрэхэкIрэр. КIышъо ямышIыкIэ дахэрэ нэпцэ зэгъэзэфагъэрэ бзылъфыгъэхэу къызтегущыIэхэрэм зэриIэхэр хагъэунэфыкIынхэм фэшI, «къанджым фыжьэу хэлъым фэдэр ыкIышъу, шIуцIэу хэлъым фэдэр ынапц», — аIо. Цэу ащ Iутхэр мэлыцэ жъгъэйхэм афагъадэх.
Нарт пщыналъэхэм къащегъэжьагъэу адыгэ жэрыIо усэхэм нэшанэ афэхъу-жьыгъэ къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэу «дэнэ гъопакIэхэр», «дэнэ къамыщ», «жэкIэф» зыфэпIощтхэм ыкIи нэмыкIхэм лирическэ орэдхэм уащыIокIэ. Къэзгъэнэфэ-рэ гущыIэхэу лирическэ орэдхэм ащагъэфедэхэрэр нахьыбэрэмкIэ зэтефэх нахь мышIэми, зэфэшъхьаф къэIуакIэхэри мымакIэу ахэмэ къахафэ. А зы орэд лъэпкъхэм къэIуакIэхэр нахь ащызэфэдэхэми, е нахь ащызэпэблагъэхэми, лъэпкъ зэфэшъхьаф-хэм ахэр ащызэтефэхэрэп, е, аужыпкъэм, ащызэпэчыжьэх.
ЕгъэлыекIыныр бэкIаерэ орэдыжъмэ ащагъэфедэ. ТызтегущыIэрэ орэдхэм сыд лIэужыгъори пIоми хъунэу гъэиныгъэу къащаIо: лIыхъужъмэ янэшанэхэр, ягъэхъ-агъэхэр, пкъыгъоу ахэмэ агъэфедэхэрэр ыкIи нэмыкIхэр. Ежьхэм къызэращыхъурэм, еплъыкIэу фыряIэм елъытыгъэу пкъыгъохэм янэшанэхэр егъэлыегъэ дэдэу орэдхэм бэкIаерэ къащаIо. ГущыIэм пае, «Мерэм игъыбз» зыфиIорэм Пэнэжьыкъуае дэт сы-мэджэщым зыпсэ щыхэкIыгъэ бзылъфыгъэ ныбжьыкIэм ихьадэ къуаджэр къызэлъ-егъэнэфы аIозэ халъхьагъ:
Пэнэжьыкъуаекъызэлъызгъэнэфрэр
Мерэмихьэдэфыжъ. [4]
Мыщ дэжьым анахь мэхьанэ зэратрэр Iофыр зытет шъыпкъэр армырэу, гъыб-зэр зыусыгъэм ыгу ихъыкIырэ-ишIыкIхэрэр, еплъыкIэу иIэр ары. Гъыбзэр зыусы-гъэм ышыпхъу ихьадэ ежь зэреплъырэм фэдэу нэмыкIхэри ригъэплъыхэ шIоигъоу ащ фэдизэу егъэлыягъэу къытегущыIэ. ЦIыфмэ ар икъоу зэхашIыкIы ыкIи арэущтэу зыIуагъэм емыкIоу фалъэгъурэп. НэмыкIэу къэпIон хъумэ, игъонэмысэу аукIыгъэ бзылъфыгъэм идахэ аIоныр гъыбзэр зезыхьэхэрэм игъоу алъэгъу, къырагъэкIу.
Адыгэ лирическэ орэдхэм (анахьэу узхэм ыкIи Iэзэным афэгъэхьыгъэхэм) эсте-тикэ пшъэрылъым мэхьанэшхо щыряI. «А орэдхэм, — етхы Нало З. М., — яметалогие (эстетикэ пшъэрылъэу агъэцакIэрэм) дунаим исурэт хьэламэтхэр къыгъэлъэгъо къодыеу щымытэу, пэсэрэ цIыфым зэрэшIошIыщтыгъэмкIэ, зынаIэ къатет кIочIэ лъэшхэр агъэшIоным имызакъоу, шIу ашIэным фигъэблыщтыгъэх».5 Джары метафор ыкIи перифраз зыфэпIощт къэIуакIэхэр жъугъэу шъорэкI орэдхэм, гущыIэм пае, зыкIащагъэфедэхэрэр. ШъорэкIхэр къызщыхиутрэ чIыпIэхэм «жъуагъохэр атес хъугъэ» аIо нахь, ежь узым ыцIэ занкIэу къызкIырамыIорэр. Джащ фэд, узым еIазэхэ зыхъукIэ, шъоу къыращэкIырэм «кIако» раIо нахь, ыцIэ знакIэу къаIорэп. Мыхэмэ яхьщырэу агъэфедэх перифразэкIэ заджэхэрэ къэIуакIэхэр.
Мыщ дэжьым тэ зигугъу къэтшIыгъэхэр адыгабзэм къэIокIэ амалэу иIэхэм ащыщхэу лирическэ орэдхэм нахьыбэрэ къахафэхэрэр ары ныIэп, ау ащ нафэ къешIы, къэIокIэ хьазырхэр орэдхэм бэшIагъэу ащагъэфедэхэу зэрэщытыр. Тэ къэтIуагъэмкIэ тыкъызтегущыIэрэ IорыIуатэхэм япоэтическэ шъуашэ зэхэфыгъэ хъугъэу тлъытэрэп. Пшъэрылъэу тэ зыфэдгъэуцужьыгъагъэр адыгэ лирическэ орэдхэр художествен-нагъэм ылъэныкъокIи байхэу, кIэракIэхэу зэрэщытхэм щыдгъэгъозэнхэр ары ныIэп. Гухэлъэу тиIагъэр къыддэхъугъэу тэлъытэ.
Зэфэхьысыжьыгъэу къэпIон хъумэ, художественнэ образэу тызтегущыIэрэ орэдхэм ахэтхэм нафэ къашIы щыIэныгъэм къыхэхыгъэ Iофыгъохэу орэдхэр зыфэгъэхьыгъэхэр ыкIи эстетическэ уасэ зэрафишIырэм имызакъоу мэхьанэу яIэри къыгъэнафэу зэрэщытыр. Сыда пIомэ, «сыд фэдэрэ поэзиери шъыпкъэу зыхъурэр народнэу щыт зыхъукIэ ары, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, илъэпкъ зыфэдэр къыгъэлъагъо зыхъукIэ ары».6 Народнэ лирикэм зэригъэзафэщтыгъэх этическэ ыкIи эстетическэ еплъыкIэхэу лъэпкъым зыдиIыгъхэр. Ащ къыхэкIэу художественнэ шIуагъэу лирическэ орэдхэм аIэкIэлъхэр ахэмэ гупшысэ шъхьаIэу апхырыщыгъэхэм япхыгъэ шъыпкъэу щытых.
Фэгъэдэнхэр лирическэ орэдхэм ащагъэфедэх хъугъэ-шIэгъэ инхэм анаIэ тырагъэдзэным, ащкIэ анахь мэхьанэ зиIэм гу лъарагъэтэным афэшI. Ахэмэ орэдыжъ-ым гупшысэ шъхьаIэу хэлъыр къыбгурыIонымкIэ яшIогъэшхо къэкIо ыкIи ахэр орэдым шъхьаф-шъхьафэу итэкъухьагъэу къыхэмыфэхэу, зэпхыгъэ художественнэ зэгъэуIугъэу гъэнэфагъэу щагъэфедэх. Фэгъэдэнхэр образнэ къэгъэлъэгъонымкIэ амалышIоу щытых ыкIи ахэмэ яшIуагъэ нахь зызиIэтрэр къагъэлъагъорэм нахь ехьылIагъэхэ, нахь пэблагъэхэ, ахэр орэдыр зыфэгъэхьыгъэм епхыгъэхэ шъыпкъэ зыхъухэкIэ ары.
Къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэр (эпитетхэр) лирическэ орэдхэм бэкIаерэ ащагъэфедэрэ къэIокIэ щэрыохэм ащыщых. Загъорэ итефэрабгъоу къыхахыгъэ гущыIэ щэрыомкIэ цIыфым ишэн зекIуакIэ анахь къыхэщырэ нэшанэр хагъэунэфыкIы, орэдым едэIурэм ынаIэ тырырагъадзэ. А гущыIэр анахь тефэу, анахь щэрыоу образым икъэгъэлъэгъонкIэ къычIэкIы.
Ащ фэдэ гущыIэхэм шIэныгъэлэжьхэр къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэкIэ (эпитеткIэ) яджэх. ЫпшъэкIэ зэрэдгъэунэфыгъэу, ахэр бэрэ идейнагъэм ылъэныкъокIэ лъэшэу ушъагъэхэу ыкIи ящэрыуагъэкIэ псыхьажьыгъэхэу къычIэкIых. Орэдмэ ахэт образхэм ягъэпсынкIэ ахэмэ мэхьанэшхо яI ыкIи зэкIэ лирическэ орэдхэм яхудожественнэ шъуашэ къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэм мэхьанэ ин щыряI. Эпитетым пкъыгъом изы лъэныкъо ыкIи изытет горэ къегъэнафэ. Пкъыгъоу къыгъэнафэрэм епхыгъэ шъыпкъэу ар агъэфедэ. Къыгъэнэфэрэ гущыIэм игъусэу а зы эпитетхэр орэд зэфэшъхьафхэм ащагъэфедэхэу бэрэ къыхэкIы. IорыIотэшIэныгъэр ащ фэдэмэ «къэIокIэ хьазырхэр, къэзгъэнэфрэ хьазырхэр» (постоянные эпитеты) ыIозэ яджэ.
Адыгэ лирическэ орэдыжъхэр чIыопсым хэхъухьэрэ-хэшIыхьэхэрэм, ащ щыщ Iофыгъохэм лъэшэу япхыгъэх. Ахэмэ янэшэнэ шъхьаIэмэ ащыщых чIыопсым пкъыгъо-хэм ыкIи хэхъухьэхэрэм афэгъэдэнхэр, ягъэпшэнхэр ыкIи ахэмкIэ къэгъэнэфэнхэр. Ахэмэ къызэIуахы орэдмэ къатырэ гу ихъыкI-ишIыкIхэр зыфэдэр, ялъэшыгъэ ыкIи мэхьанэу яIэр. Къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэм яшIуагъэкIэ цIыфым ыгу ихъыкIхэрэр, изэхашIэхэр, игуузхэр ыкIи зыгъапэхэрэр нахь икъоу къыIонхэ елъэкIы. АщкIэ амалышIумэ ащыщых, щэч хэмылъэу, эпитетхэри. Ахэмэ къащэлъагъо орэдыр къэзыIорэм идунэе зэхашIэ ыкIи идунэе гурыIуакIэ. Мыщ ишыхьатэу щысэхэр ыпшъэкIэ къэтхьыгъэх.
Нафэу зэрэщытымкIэ, къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэр игъорыгъоу лIэшIэгъу пчъагъэхэм къакIоцI хашыпыкIыщтыгъэх. НахьыбэрэмкIэ, къыхахыщтыгъэхэр орэдхэм нахь къякIунхэу, ящыкIагъэхэу щыIэныгъэм икъэгъэлъэгъонкIэ зишIуагъэ къэкIощтхэр, орэдхэр зыфэгъэхьыгъэхэр нахь гурыIогъошIу къэзышIыхэрэр арых. Загъорэ тызтегущыIэрэ орэдхэм зыщаусыгъэ чIыпIэм щагъэфедэрэ диалектым къыхэхыгъэ эпитетхэм уащырехьылIэ. Мыхэр чIыпIэ нэшанэхэу орэдыжъмэ ягъэпсыкIэ хэлъых. Эпитетхэм ямызакъоу нэмыкI къэIокIэ шапхъэхэу орэдмэ къахафэхэрэм вариантхэр къагъэпсых. ЧIыпIэ нэшанэхэр зэкIэми къагурымыIохэу къыхэкIышъ, ямэхьанэ гущыIалъэм къыщыIогъэн фаеу мэхъу. Орэдыжъхэр зыдэт тхылъхэр зэхэзгъэуцохэрэм мыщ лъэшэу анаIэ тетын фае.
Гъэнэфагъэу зэрэщытымкIэ, къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэр IорыIотэ лъэпкъы пстэ-уми агъэфедэх, ау орэдыжъхэм ахэр нахьыбэрэ къащыхафэх пIоми ухэукъощтэп. «Поэзием, — еIо А. Н. Веселовскэм, — эпитетыр «нахь къыщыхафэ, нахь къыщыхэщы пIалъэм игъэпсыкIэ нахь дыригъаштэзэ».7 Арышъ, орэдыжъхэм ахэт художественнэ образхэр къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэм ямышIыкIэу къэлъагъоу, тефэрабгъоу ыкIи нафэу къашIых. Лирическэ орэдхэр зыусыгъэхэм агъэфедагъэх къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэу образхэр IупкIэ къэзышIыхэрэр, нэм къыкIэзгъэуцохэрэр. Пыйхэм яобразхэр агъэпсыхэ зыхъукIэ, нэшэнэ дэеу ахэмэ ахэлъхэр къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэр шъхьасынчъэу агъэфедагъэх.
Зэфэхьысыжьыгъэу къэпIон хъумэ, къэзгъэнэфэрэ гущыIэхэр адыгабзэм къэгъэлъэгъокIэ амалэу иIэмэ ащыщэу щыIэныгъэр образнэ-художественнэ шъуа-шэм илъэу къэгъэлъэгъогъэнымкIэ амалышIу хъурэмэ ащыщ. Мыщ дэжьым хэгъэунэфыкIыгъэн фае, лирическэ орэдхэм яэстетическэ шъуашэрэ мэхьанэ купкIэу акIоцIылъымрэ зэтефэхэу, зэдрагъаштэу зэрэщытыр. Эпитетым ишIогъэшхо къакIо образмэ ягъэпсынкIэ ыкIи орэдыжъхэм эстетическэ гухахъо къатынымкIэ. Эпитетыр хэпхыжьын умылъэкIынэу орэдмэ яжабзэ щыщ шъыпкъ.
КъызэрэтIуагъэмкIэ метафорэхэр бзэм икъэгъэлъэгъокIэ амалэу адыгэ лирическэ орэдхэм ащагъэфедэхэрэмэ ащыщых. Адрэ IорыIотэ лъэпкъмэ анахьыбэрэ тызтегущыIэрэ орэдыжъхэм мыхэмэ уащырехьылIэ, ау зигугъу къэтшIыгъэ орэдыжъ лъэпкъы пстэуми ахэр зэфэдэу къахафэхэрэп. ЗэрэдгъэунэфыгъэмкIэ, метафорэхэр анахьыбэрэ зыщагъэфедэхэрэр Iэзэным ехьылIэгъэ орэдыжъхэр арых.
Литературэм итеории иорыIотэшIэныгъэми метафорэр псалъэм икъэгъэлъэгъокIэ амалхэр лъэш дэдэ къэзышIыхэрэм ахалъытэ. ТызтегущыIэрэ орэдыжъхэм ар агъэфедэзэ мэхьанэ зэфэшъхьафхэр къыщатых. ЫпшъэкIэ зэрэхэдгъэунэфыкIыгъэу, шъорэкI орэдмэ ахэтых метафорэ закIэкIэ къэIуагъэхэр. Нафэ къызэрэтфэхъугъэу, метафорэм щысэ гъэнэфагъэхэмкIэ орэдыжъмэ гупшысэ шъхьаIэу ахэлъхэр къыреIотыкIых, къытегъашIэх. Ащ гупшысэ шъхьаIэу орэдым хэлъым кIегъэтхъы ыкIи арэущтэу едэIухэрэм нахь зэхашIэу ешIы.
Адыгэ лирическэ орэдхэм агъэфедэрэ къэгъэлъэгъокIэ амалхэм ащыщ егъэлыегъэнри. Мыщи ыпшъэкIэ игугъу къэтшIыгъ. Ар образнэ къэIуакIэу зы пкъыгъо горэм, дэхагъэм е нэмыкIрэ нэшанэу лIыхъужъхэм ахэлъхэм афэгъэхьыгъэ егъэлыегъэ еплъыкIэхэр къэзытхэрэр ары. Зэрэдгъэунэфыгъэу, ащ художественнэ къэIуакIэр нахь IупкIэу ыкIи нахь нэрылъэгъоу къешIы. Егъэлыегъэным ишIуагъэкIэ орэдусмэ щыкIэгъэнчъэ образхэу ищыIакIэ зыкIэхъопсыхэрэр зэкIэ къызщыдэхъугъэ псэукIэ къащигъэлъагъощтыгъ, хъопсапIэу иIэр зэкIэ къащыриIотыкIыщтыгъ.
Арышъ, къэгъэлъэгъокIэ амалэу адыгэ народнэ лирикэм щагъэфедэрэр бэ ыкIи зэфэшъхьафых. Ахэмэ орэдым ипычыгъохэр лъыгъэкIотэгъэнхэмкIэ яшIуагъэ къэкIо, нахь мэхьанэ зиIэр къыхагъэщы, едэIухэрэм анаIэ тырырагъа-дзэ. Ащ имызакъоу къэгъэлъэгъокIэ амалхэм образхэм ягъэпсынкIэ мэхьанэшхо яI, къагъэкIэракIэх, нэрылъэгъоу ыкIи гурыIогъошIоу къашIых, образнэ шъуашэ иIэу орэдыр къызтегущыIэрэр къедэIухэрэм алъынагъэсы.
ГущыIэр псэолъапхъэу орэдыр зыхэшIыкIыгъэр ары, ащ ылъапс. Орэдыжъмэ ащыщэу анахь дэгъоу усыгъэхэм IэпэIэсэныгъэшхо фыряIэу а псэолъапхъэр ащагъэфедагъ, «орэдым гущыIэ хэудзын плъэкIыщтэп» зэраIорэр къыгъэшъыпкъэжьэу зы гущыIэ лые ахэмытэу тызтегущыIэрэ адыгэ лирическэ орэдыжъхэр усыгъэх. Орэдым хэт гущыIэ пэпчъ мэхьанэ гъэнэфагъэ зэрехьэ, ичIыпIэ щыт, зэкIэ орэдым мэхьанэу иIэм дырегъаштэ. Поэтическэ шъуашэу ащ иIэм ылъапс.
Мэхьэнэ зэфэшъхьафыбэ къызэрыкIырэ гущыIабэу зэхэтых адыгэ лирическэ орэдхэр. Ахэмэ ягущыIалъэ бай дэдэу щыт. Орэдыжъым игущыIалъэкIэ къэпшIэн плъэкIыщт ар зыусыгъэ цIыф лъэпкъым ищыIэкIэ-псэукIэ зыфэдэр, ихабзэхэр, дин шIошъхъуныгъэу иIэр, зыгъэгумэкIхэрэр, зыкIэхъопсырэр, нэмыкI лъэпкъымэ зэп-хыныгъэу адыриIэхэр, къэзыуцухьэрэ чIыопсымрэ ащ ибаиныгъэрэ: мэзэу, псыхъоу иIэхэр, ащ ахэсхэр.
Литературэр:
1. АРИГИ-м иархив. Ф.1. П.21. Д.85. КуплIашъхьэ орэд. КъэзыIуагъэр IэкIэгъу Ибрахьим Къасполъэты ыкъу, зытхыгъэр Хэшхы Индар. Къ. Тэхъутэмыкъуай, 1960-рэ илъэс.
2. АРИГИ-м ифонотек. Натрыф упкIэпкIэ орэд. К. №390(10). КъэзыIуагъэр Борс Хъаний Умарэ ыпхъу. Къ. Нэшъукъуай, 2003-рэ илъэсым сигъэтхыжьыгъагъ.
3. АРИГИ-м ифонотек. Нысащэ орэд. К. №324 (10). КъэзыIуагъэр Нэхэу Дах ЗекIошыу ыпхъу. Къ. Джэджэхьабл, 2001-рэ илъэсым сигъэтхыжьыгъ.
4. АРИГИ-м ифонотек. Мерэм игъыбз. К. №512(31). КъэзыIуагъэр Бузэрэ Аминэт Нухьэ ыпхъу. Къ. Хьатикъуай, 2005-рэ илъэсым сигъэтхыжьыгъ.
5. Налоев З.М. У истоков песенного искусства адыгов / З. М. Налоев. // НПИНА. — Т. 1. — М.: Сов. композитор, 1986. — С. 26.
6. Белинский В.Г. Собр. соч.: В 3 т. Т. 3. / В.Г. Белинский. — М.: Гослитиздат, 1948. — С. 790.
7. Веселовский А.Н. Историческая поэтика / А.Н. Веселовский. — Л.: ГИХЛ, 1940. — С. 73.
Нэхэе С.М.
Читайте также:
06 декабрь 2017, Среда
БЭГЪ НУРБЫЙ ИПОЭМЭУ «ХЭТМЭ УАЩЫЩА, СИКЪОШ?» ИХУДОЖЕСТВЕННЭ-КОМПОЗИЦИОННЭ ГЪЭПСЫК1
30 ноябрь 2017, Четверг
АДЫГЭ ОРЭДХЭМ ХУДОЖЕСТВЕННЭ-КЪЭ1ОК1Э АМАЛХЭУ АЩАГЪЭФЕДАГЪЭХЭМ ЯЗЭГЪЭПШЭН-ЗЭПЭГЪЭУЦУН ЗЭХЭФХЭР
