ШЭКIО АБРЕКРЭ АДЫГЭ КIЭЛЭЦIЫКIУ ЛИТЕРАТУРЭМРЭ
ШЭКIО АБРЕКРЭ АДЫГЭ КIЭЛЭЦIЫКIУ ЛИТЕРАТУРЭМРЭ
(Шаков Абрек и адыгейская детская литература)
В данной статье речь идет о жизненном и творческом пути поэта, учителя и тележурналиста А. Шакова. Дается анализ его поэтического творчества, особенно, что касается стихов для детей. Автор отмечает плодотворную работу А. Шакова по созданию методической литературы для учителей, а также телеочерков о своих земляках.
Ключевые слова: поэт, поэзия, метафора, рифма, ритмика стиха, образ, пейзаж.
In this article we are talking about a vital and creative way of the poet, teacher and journalist A. Shakova. It gives an analysis of his poetic creative work, especially in terms of verses for children. The author acknowledges the fruitful work of A. Shakova on creation of the methodical literature for teachers, as well as documentaries for their fellow countrymen.
Keywords:рoet, poetry, metaphor, rhyme, rhythm of the verse, the image, the landscape.
ТхакIо, усакIозаIокIэ, цIыфхэмянахьыбэмкъызэрагурыIорэр, IанэмкIэрысэу, ышъхьэкъымыIэтэутхэущысэу, ащкIэпсэоу, иунагъориIыгъэуары. АулитературнэтворчествэмпылъхэмнэмыкI IофхэридагъэцэкIэнфаеумэхъу. ДжащфэдэуусакIоуШэкIоАбреккIэлэегъэджэ IофэуыгъэцакIэрэмдакIоуренэуусэхэрзэхелъхьэх, очеркхэретхых. АрикъуаджэуДжамбэчые, ягъунэгъупсэупIэхэуУлапэ, КрасногвардейскэмадэтгурытеджапIэхэмкIэлэегъаджэу, еджапIэхэмяпащэу IофзащешIи, партийнэ IофхэрышIэзэхъуми, районтелевидениемредакторэузыIотми, ренэу, мышъхьахыжьэутхэн IофырыгъэIылъыгъэп.
ШэкIоАбрекиусэхэрАдыгеимипрозаикыкIиусэкIоныбжьыкIэхэматхыгъэхэрзыдэттхылъэу «КIочIэзэикI»: зыфиIорэмапэрэузэхэубытагъэукъыдэхьагъэх. Нэужым «ДахэкIэсыпэгъокIы» [2] зыфиIорэтхылъэуиусэхэрзыдэтыркъыдэкIыгъ. Лъэпкъымигугъэ-гупшысэхэращиусэсатырхэмкъахэщы. ЦIыфыгъэм, дэхагъэм, шIумтиныбжьыкIэхэрафещэх. Адыгэшэн-зэхэтыкIэмехьылIэгъэтхылъэу «Унагъомсабыйкъихъуагъэмэ...» зыфиIоу 1994-рэилъэсымытхыгъэркIэлэегъаджэхэм IэпыIэгъуафэхъу. АщнэмыкIэу «Гурорэкъабзэ, жабзэрорэдахэ» зыфиIорэрметодическэ IэпыIэгъугъэшIэгъонэузэгъэфагъэр 2005-рэилъэсымАдыгэреспубликэтхылътедзапIэмкъыщыдэкIыгъ. ГущыIапэумытхылъымдэтымпедагогикэшIэныгъэхэмкIэкандидатэуЦуякъоАлыйщетхы: «Егъэджэным, пIуныгъэмафэгъэхьыгъэшъхьаихыгъэурокхэу, урокуж IофыгъохэуАбрекыгъэхьазырыхэрэмащигъэфедэрэшIыкIэ-амалхэр, ащкупкIыафэхъурэгъэсэпэтхыдэхэр, гурытеджапIэхэманэмыкIэу, ныбжьыкIэхэмяпIун-лэжьынязэхэщэкIопстэуми IэпыIэгъуафэхъунылъэкIыщт [3]. ШъыпкъэзыфиIорэрЦуякъом — АбрекзэхигъэуцогъэкъэшIыгъохэм, пчыхьэ-зэхахьэхэм, хьакIэщхэматехыгъэукъуаджэхэуАдэмые, Джамбэчые, Кощхьаблэ, пэмыкI псэупIэхэмяклуб IофышIэхэмныбжьыкIэзэхахьэхэращырагъэкIокIыгъэх.
Абрекиусэхэрренэуадыгэтелевидением, радиомащытыратхэх, якъэтынхэмахагъахьэх. БлэкIыгъэлIэшIэгъумия 6о-рэилъэсхэмкъащегъэжьагъэуджынепэкъынэсыжьэуанахьэуащбэрэиусэхэррайонгъэзетэу «Дружба» зыфиIорэм, гъэ-зетхэу «СоциалистическэАдыгеим» (джы «Адыгэмакъэм»), «Гъуазэм» къарэхьэх, журналхэу «Зэкъошныгъ», «Жъогъобын» зыфиIохэрэмкъыхаутых. АщдакIоукъуаджэмилэжьакIохэм, сэнэхьатзэфэшъхьафхэрзыгъэцэкIэрэцIыфхэмафэгъэхьыгъэочеркхэретхых, къыхарегъэутых. ТелевидениемщигъэхьазырыгъэдокументальнэфильмэхэмджащфэдэуцIыфхэмядахэукъыщыриIотыкIырэрбэдэд. ЦIыфыгъэм, адыгагъэм, сэнэхьаткъыхэхыным, диншIошъхъуныгъэм, лэжьэкIоцIыфхэмягуе-тыныгъэ, ныбжьыкIэхэмяпIунафэгъэхьыгъэ, заомхэлэжьагъэхэмяпсэемыблэжьыныгъэяхьылIэгъэкъэтын-къэгъэлъэгъоншъэпчъагъэыгъэхьазырыгъ. АхэмзыкIэащыщыхтиадыгэтхэкIошхоуКIэрэщэТембот, усакIоу, шIэныгъэлэжьэуХьэдэгъэлIэАскэр, кIэлэегъаджэу, тхакIоуБахъукъоЕрэджыб, тхакIоуКощбэеПщымаф, усакIоуКъумпIылКъадырбэч, социологиемкIэпрофессорэуАфэшIыжьТыркубый, орэдусэуБысыджМурат, орэдыIоуШъэожъРоз, къоджэусакIохэуОжъАскэрбыйрэХъутСа-рэрэыкIинэмыкIхэмяхьылIэгъэкъэтынхэр. РайонымщыпсэурэцIыфжъугъэхэрАбрекыгъэхьазыррэкъэгъэлъэгъонхэмлъэшэуякIасэуеплъых.
Тхылъэу «Гурорэкъабзэ, жабзэрорэдахэ» зыфиIорэм «КушъэхапхэмимэфэкIи», «ЛъэтегъэуцомимэфэкIи» усэшъуашэмилъэукъыдэхьагъэх. Ежь IофышIэзэхъумпчыхьэзэхахьэхэузэхищэгъагъэхэу «СыдацIыфырзыгъэдахэрэр?», «Адыгагъэр — лъэпкъымылъапс», «ГукIэгъурсыдрэминахьлъапI», «Сиадыгабз» зыфиIохэрэмясценариеигъэкIотыгъэхэритхылъымдэтых. ТхылъеджэконференциехэутхылъымчIыпIэгъэнэфагъэщызыубытыгъэмэащыщхэмтитхакIохэмящыIэныгъэыкIиятворческэгъогуигъэкIотыгъэукъыщызэхефы. ШэндэгъухэмыкIишэндэйхэмафэгъэхьыгъэгущыIалъэутхылъымдэтригъэшIэгъонэузэхэгъэуцуагъэ. «АдыгэунагъомцIэущаусхэрэр» зыфиIорэ IахьэутхылъымдэтыруинмиуцIыкIумибгъэшIэгъонекъу. ТхылъыркъэзгъэбаигъэмэащыщыхежьАбрекиочеркхэу, иусэзэфэшъхьафхэу, хъохъоу, шIуфэсэуадыгэхэмагъэфедэхэутхылъымкъыдэхьагъэхэр.
ГъобэкъоегурытеджапIэмикIэлэегъаджэуСтIашъуНурыет «Адыгэмакъэм» къыщыхиутыгъэитхыгъэзэрэщыхигъэунэфыкIэупIуныгъэмфэлэжьэрэпстэуми «Гурорэкъабзэ, жабзэрорэдахэ» зыфиIорэтхылъыр IэпыIэгъуафэхъущт», шэндэгъухэмтиныбжьыкIэхэрафэгъэсэгъэнхэмкIэишIогъэшхокъэкIощт. НэкIубгъуи 175-рэхъурэтхылъырАбрекгупшысэинкIэыушъэнзэрилъэкIыгъэрУрысыемяжурна-листхэмяСоюзхэтэуМамырыкъоНурыетитхыгъэкъыщыхегъэунэфыкIы.
ЗигугъукъэтшIыгъэхэмафэшъхьафэу «Унагъомсабыйкъихъуагъэмэ» [4] зыфиIорэтхылъырыкIи «Литературэурокхэмрэ, урокуж IофтхьабзэхэмрэкIэлэеджакIохэмпатриотическэыкIиинтернациональнэпIуныгъэзэрябгъэгъотыщтыр» зыфиIорэбуклетырсурэтхэмкIэгъэкIэрэкIагъэукъыхаригъэутыгъ.
Абрекиусэхэрзыдэттхылъэу «КъысфакIу, орэд!» [5] зыфиIорэмгущыIапэудэтымзэлъашIэрэусакIоу, тхакIоу, драматургэуКъуекъоНалбыйщетхы: «ИапэрэтхыгъэхэмкъащегъэжьагъэуШэкIоАбрекдэхагъэм, шIугъэм, цIыфыгъэм, шъыпкъагъэмяIотакIоу, ялэжьакIоузыкъыгъэлъэгъуагъ. Дунаирзэрэдахэршъыпкъэ, цIыфыршIуплъэгъунфае, аришъыпкъэ. АуарашIошъбгъэхъунымпае, дахэрзыгъэдахэрэр, ямышIыкIэзышIыгъэр, чIыгурицIыфыризыкIэлъапIэхэркъэмыгъэлъагъохэхъущтэп. Джары «ныIэп» ищыкIагъэр. Джа «ныIэпыр» къыздэхъурэмэащыщШэкIоАбрек» [6].
ТхылъыеджэрнахьыбэрэмкIэзылъыхъурэршъыпкъагъэр, зэфагъэр, къэрарырары. ЗаджэрэмджахэрзыхигъуатэхэкIэ, етIаниежьтхакIориашэншIагъохэмарыгъуазэзыхъукIэгумхахъо, огушIо. АбрекзыгъэгумэкIырэрбэмэхъу, ахэмзэкIэми, ымыушъэфэуашъхьэкъырехы. «Тинеущгурфэузы» зыфиIорэусэмкъыщеIо:
Зыпкътитэп, зыпкъимытымтхьэреуагъ,
ТызыхэтырренэумашIо, псыкъиугъ.
Тимафэхэмшъхьэрагъэуназэ,
Тинеущгурфэузы, лырфэузы.
«Къэбаркъэсы» зыфиIорэусэмхъопсапIэуцIыфымкIэщыIэнылъэкIыщтхэмягугъукъыщешIы:
ХъопсагъобаЛэбэнэпкъуIусыныр,
УигъэгушIоупсымпцэжъыекъыхэпхыныр.
ДэгъубаузкIэхъопсрэмпIэнэсыныр.
КъэбаргоIухэрренэузэхэтытыр!
УиусэеджэрэмшIукIэуигъэныбджэгъуныр, уигущыIэыгъэлъэпIэныр, шIокъа-былынырнасыпыгъэшху. «СыкIэхъопсы» ыIуизэджэгъэусэмАбреккъыщеIо:
ЩыIэныгъэмибзэпсыр
Улэу, гузэхашI.
СызыкIэхъопсырэр
УсэбэгъашI.
ГупшысэкIэушъэгъэусэрушъыякIо, упчIэжьэгъу, гужьыдэхьагъумэхъуеджэрэмкIэ. УсэмеджэрэмшIоигъуежьзыгъэгумэкIырэупчIэхэмяджэуапусэсатырхэмахигъотэнэу. ДжащфэдизымкIэусакIомпшъэдэкIыжьзэриIэравторымкъыгурэIо. «КъысфакIу, орэд!» зыфиIорэусэмианахьшIоигъоныгъэ-гугъэпIэинышъхьэкъыщырехы:
Орэдэу сигупс,
Сыгу уригъундж.
О,сиадыгабз,
Зыкъысфэмыубгъундж!
Зы тхылъ закъом, аужыпкъэм зы усэ закъоми, гур ыгъэбырысырын, пытагъэрэ теубытагъэрэ къыпхилъхьан ылъэкIыщт, дунаими цIыфхэми нэшIукIэ уаригъэплъыщт, уиIоф укIигъэгушIущт. Тштэн, гущыIэм пае, усэу «КIочIакI» зыфиIорэр:
ЗэкIакIо имыIэу сыдрэ лъэхъани
Щылычэу зэхэлъэу штаукIыр ныбжьыкI.
КIэ шъыпкъэу, зэкIужьэу щыIакIэр зыхъэни,
Нарт кIуачIэ зичIыгу езтыщтыр кIочIакI.
УсакIор ихэгъошъхьэ джэнэт, илъэныкъо гупсэ, щыIэныгъэу гугъэкIэ зэгъэучэ-пыгъэм ямызакъоу, дунаим тет цIыф пстэуми ягумэкI-гукIаехэм агъапэ, ахэр зэкIэ иусэ сатыр мэхъу. «Сабыеу къэхъурэр тхъагъо хэрэт» зыфиIорэ усэм ащ игугъу къыщешIы:
ИлIы, ыкъо, зэкIэ ибыны
Сыдыгъуи ным гу щерэф.
Дунаир хъоу-пщау, ины,
Игъо хъугъэ — зерэгъэпсэф.
Филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Гъыщ Нухьэ зэрэхигъэунэфырэмкIэ, «ШэкIо Абрек сыд ышIагъэми, ытхыгъэми ыгу имыкIэу къыдекIокIырэр тичIыгу, ти Адыгэ Республик, Урысыешхоу тызыщыпсэурэ къэралыгъошхор ары, ау ахэм зэкIэмкIэ якъежьапIэу, ыгу фэбагъэу илъ зэпытыр ежь икъуадж, ипсыхъу, ицIыфышIухэр ары» [7]. Ахэм мыщ фэдэ усэ дахэу «Лъэныкъо гупс» зыфиIорэмкIэ Абрек ятагъ: Бгъашхъоу зиушхоу сызыфэусэрэр Си Лэбэ къаргъоу псымэ ялый.
Гъэтхэ нэкIапэу къыкIэлъырысыр
Ренэу ныбжьыкIэу си Джамбэчый.
ШIулъэгъуныгъэм фэгъэхьыгъэ усэ дахэхэри Абрек итхыгъэхэм ахэтых. Тштэн, гущыIэм пае, усэу «Насып къэкIуапI» зыфиIорэр:
Насып къэкIуапIэ сфэхъугъэ губгъэм
СимыкIэу гъэ реным сэ сыщэлажьэ.
Пшъэшъэ нэ шIуцIэу зэ къыс Iуплъагъэм
Сыгу сIапихыгъэмэ сыд сэ силажьа?
Мы аужырэ илъэс зэкIэлъыкIохэм Абрек икъэлэмыпэ зыфигъэзагъэмэ ащы-щыр кIэлэцIыкIухэм апае усэхэр зэхэлъхьагъэныр ары. Ар къызэрэдэхъурэм ишы-хьатэу пIон плъэкIыщт кIэлэцIыкIумэ апае усэхэр зыдэт тхылъхэу «Тэтэжъы иш» [8], «Тыгъэнур» [9], «Симаф» [10] ыIоу къыхаригъэутыгъэхэр. Ахэр ятеплъэкIэ уагъэгушIоу сурэтхэмкIэ гъэкIэрэкIагъэх, купкIэу, мэхьанэу усэ пэпчъ иIэр сабыйхэм ягулъытэ, ягупшысэ къэзгъэущырэ, хэзгъэхъорэ сатыр кIэупкIэгъэ-зэкIужьых, шIонапIэ ямыIэу уяджэнкIэ псынкIагъох, пIуныгъэ мэхьанэ гъэнэфагъэ яI.
ШэкIо Абрек итхылъмэ шIуагъэу ахэлъыр кIэлэцIыкIумэ ячIыгу гупсэ шIу алъ-эгъоу, ялъэпкъ инэшэнэ дэгъухэмрэ иблэкIыгъэ лъэхъанрэ лъытэныгъэ афашIэу къыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэр зэрапIухэрэр ары. КIэлэцIыкIу тхылъхэм адэт усэхэр сабыйхэм ящыIакIэ, япсэукIэ къыхэхыгъэ сурэт шъыпкъэх, ахэр жабзэу зэрэтхыгъэр гурыIогъошIоу щыт. Усэхэр еджэкIо цIыкIухэми, ахэм анахь тыкъырыIохэми афэгъэ-хьыгъэх.
ТиреспубликэкIэ кIэлэцIыкIухэм апае адыгабзэкIэ тхэу тиIэр ащ фэдизэу бэ хъу-рэп. Ар къызыхэкIырэмэ зыкIэ ащыщын фаер — сабыйхэм ядунай дэгъоу ущыгъозэныр зэрэмыпсынкIэр. Ежь Абрек зэрэкIэлэегъаджэм ыпкъ къикIэу арын фае иусэхэм гъэсэпэтхыдэр къызыкIябэкIрэр. ЧIыопсэу къытэшIэкIыгъэми, сабыйхэр фэсакъхэу, яягъэ рамыгъэкIэу, цIыфэу зыхэтхэм агурыIохэу, Iахьыл-лыщыщхэр агъашIохэу, шIу алъэгъухэу псэунхэм, ренэу яшIуагъэ къагъакIоу щыIэнхэм усэ пэпчъ тегъэпсыхьагъ.
ШакIом итхыгъэхэм уяджэмэ, ахэр «бгъэныбджэгъухэмэ», шIум игъогу утыра-щэщт, ем, Iэягъэм уапэчыжьэ ухъущт. Иусэу «Дэдай» зыфиIорэм щетхы:
УиIахьылхэр унэу, упсэу,
Намыс, насып уерэхъой.
Узылъэгъурэр къыохъуапсэу,
Пхэрэлъ ренэу нарт нэхъой.
Зыпкъ уитыным, рэхьатныгъэм, зэгурыIоныгъэм язехьакIоу ущытыным фэIорышIэх Абрек иусэ сатырхэр. Ахэмэ шъэбагъэм, дэхагъэм уфащэу ащ ыгъэпсынхэ елъэкIы, джащ фэдэу зэхэлъ «Симаф» зыфиIорэ усэр:
Синанэ ыIорэр сэшIэ,
Ситатэ гукIэгъу фэсэшIы.
Симафэ сыщэгушIукIы,
Тыгъэпсым ар хэсэшIыкIы.
Сыдрэ лъэхъани цIыфыр цIыфы зышIрэр ишэн-зекIуакI, игъэпсыкI. ШIу пшIэныр, уабгъукIэ щытым уфэгумэкIыныр жъы хъухэрэ нэшанэхэп. УсакIом зэрилъытэрэмкIэ, Iэдэб-гукIэгъу зекIуакIэр ары шIуагъэ къэзытыщт гухэлъхэр къэз-гъэущыхэрэр, ныбжьыкIэр гущыкIоу, шIум фэIорышIэу зышIырэр. УсакIом щегъэзые шъхьэхынэ-гугъуемылIзекIуакIэр. Фай ныбжьыкIэ пэпчъ шIэныгъэ куу зэригъэгъотынэу, иIоф фэшъыпкъэу, исэнэхьат хэшIыкIфыриIэу игъэшIэ гъогу къыкIунэу. Хэтэ-сад IофышIэнхэр сабыйхэм шIу ягъэлъэгъугъэным, губгъо гъэбэжъулъэхэм нэIуасэ афэшIыгъэнхэм мэхьанэ гъэнэфагъэ иI. Ащ елъытыгъ тинеущрэ мафэ зыфэдэщтыр. Джащ фэгъэхьыгъ усэу «ЛэжьакIо сыхъущт» зыфиIорэр:
ПкIантIэр натIэм щэстми зэхасшIэрэп,
Мэфэ нэфым Iысти уцуи сшIэрэп.
ЧIыгум итын лъапIэ хэти фэкIо,
СыкIэхъопсы сыхъунэу лэжьакIо!
Сабыим цIыкIузэ къыздимыштэрэ, къыхэмыфэрэр ины зыхъукIэ егъэшIэжьыгъуай. Ар усакIом дэгъоу къыгурэIо, иусэхэмкIэ ащ унаIэ тырыуегъадзэ. УзэрэзекIон, узэрэщытын фаер занкIэу къыуеIо, къыуегъашIэ. КъыуиIокIэуи къыхэкIы. Джащ фэд усэу «Сэ ныбджэгъу сиI» зыфиIорэр:
Азмэт сэркIэ ныбджэгъу шIагъу,
Хэлъ цIыфыгъэ, иIгукIэгъу.
«Сыхъупхъэнэу зэкIэри фай» зыфиIорэ усэми гъэсэпэтхыдэр къебэкIы:
Сэ сыхъупхъэнэу
ЗэкIэри фай,
КъысаIо ренэу:
— УмышIыкIай!
Iэдэб зимыIэм,
Бзаджэм себгъукIо.
Щыфыгъэ зиIэм,
Зафэм сылъэкIо.
Анахьэу усакIом зызыфигъазэхэрэм ащыщ псэушъхьэхэр. Сыда ар къызыхэкIырэр? Бзэ аIумылъэу, ау зэрэIушхэм пая, хъаумэ сабый цIыкIум фегъадэха? КъэшIэгъуае. Ау, ахэр щэч хэмылъэу шIу уегъэлъэгъух. «Сихьэ цIыкIу» зыфиIорэ усэм къытегъэлъэгъу кIэлэцIыкIур ежь сабый пэтзэ хьэр къыгъэгъунэу зэрэфежьэрэр. Iэ щефэ, Iус къыфехьы, егъашхэ. Псэушъхьэр шIу ебгъэлъэгъоу ицIыкIугъом ебгъасэмэ сабыим гукIэгъу хэлъэу хъущт.
Хьажъу къолэн, нэшхо цIыкIоу
Сятэ къысфихьыгъ...
Щэр ыIупэу, пIэстэ нэкIоу,
КIуашъэзэ хэхъуагъ.
«Нанэ ихьалыгъу» зыфиIорэ усэм гуетыныгъэ хэлъэу кIэлэцIыкIухэр нанэм зэрэдеIэхэрэр къыщеты. Ащ псынкIэу щыбзэр къыфахьыгъ, табэхэр хьакум фырахьылIагъэх. Мыщ хэолъагъо IофшIэныр якIасэу, зэдеIажьыныгъэ ахэлъэу сабыйхэр зэрэщытыр.
Нанэ чэфэу eIo: «Джы къэрэкIу хьакIэ —
Хьалыгъу зиIэм иIанэ зэIухыгъ!
Мыщ фэдэ зэгъэпэшыгъэ гущыIэм цIыф цIыкIур цIыфыгъэм фещэ. Унэгу зэхэхыгъэу, хьакIэм уфэчэфэу узэрэпэгъокIыщтыр, ар зэрэпхьакIэн, зэрэбгъэшIон фаер нанэ къытлъегъэIэсы.
ШакIом ытхыгъэхэм къыраIотыкIы кIалэм ицIыкIугъом къыщегъэжъагъэу IофшIэныр шIу ебгъэлъэгъун зэрэфаер, нахыжъхэм лъытэныгъэ афишIэу, зэрэадыгэм рыгушхоу, ижъырэ шэн-зекIокIэ дахэу лъэпкъым пкъырылъыр ышIэу, ыгъэцакIэу зэрэпсыхьэгъэн фаер. ЩыIэкIэ-псэукIэ тэрэзым фащэзэ, шъхьафит гупшысэкIэ-зекIуакIэ унмэ, утмэ ахэплъэгъощт. ШIугъэм ыгу, ыпсэ, фызэIухыгъэу хэбгъэкIыхьэзэ, хаплъхьэ-зэ, нэхъой иIэу инахьыжъ ыгъэлъапIэу, къызхэкIыгъэ лIакъор ыгъашIоу, иIахьылхэр ыгъэгушIохэу псэун ылъэкIынэу ныбжьыкIэм ищыIэныгъэ гъогу къыфызэIупхыщт. Джахэм афэгъэхьыгъэх, джащ фэдэ гупшысэхэм уакъыфащэ Абрек иусэхэм.
Усэхэу «Гъэтхэпэ маф», «Май мэфэкI», «Тыгъэгъаз», «ПсынэкIэчъ», «Жьыр орэкъабзэ» зыфиIохэрэм чIыопсым къыщыхъу-къыщышIэхэрэм наIуасэ уафашIы. Авторым эпитет дахэхэр егъэфедэх: Тыгъэгъазэу, тыгъэжъый, Гъатхэм инурэу май мэфэкIыр, нэмыкIхэри. Ижъырэ адыгэ усакIэм, ишIыкIэ-гъэпсыкIэ тетэу, зы сатырым икIэух адрэ сатырым икъежьапIэ диштэу гущыIэхэр зэкIэлъыкIохэу къетых. Ахэмэ яшIуагъэкIэ псынкIагъо ахэлъэу къэоIох. Теплъын «Лъэужзефэхэр» зыфиIорэ усэм:
Гъэтхэ мафэр гушIо къуапэу,
Тэ тымакъэ жьым еIаты.
Тиорэди пкIэшъэ тхьапэу
Ошъо чапэм щэбыбатэ.
Усэу «Къет дунэе нэф» зыфиIорэр, нэмыкIхэри ритмэм ишIуагъэкIэ зэкIэупкIагъэу, гъэпсыкIэ теубытагъэ яIэу мэхъух:
Мамыр, намыс тикIас,
Тэ насып тыкIэхъопс.
Жабзэр дахэу, гохьэу, щэрыоу гъэпсыгъэнымкIэ пстэуми анахьэу мэхьанэ зиIэр эпитетыр, рифмэр арых. Ахэм ягъэфедэн ШэкIо Абрек къыдэхъу. «Мы аужырэ илъэс-хэм лъэшэу творчествэм зэрэдэлэжьагъэм ишыхьатэу ШэкIо Абрек усэ гъэшIэгъоных къыIэкIэкIыгъэхэр... Сабыйхэм ядунай поэтым тызыхищэрэр, къытфиIуатэрэр. Ау ныбжь уиIэми мы усэ цIыкIухэм къахэкIыжьыгъуай. Ахэр гум нэсых, кIэлэгъу илъэс IашIухэм икIэрыкIэу уафащэжьы, ахэр нэм къыкIагъэуцожьы...», — етхы зэлъашIэрэ кIэлэегъаджэу Ожъ Аскэрбый [11].
Фольклорым ылъэныкъокIэ зыбгъазэмэ, ШэкIо Абрек иусэхэу «Лъэтегъэуцу», «Дэдай», «Бэраупсы», «Чъые, сисабый!», «Джэныкъо машIу», «Адыгэ пшысэмэ сяджэ», «Къангъэбылъ», «Гъулацый» зыфиIохэрэр кIэлэцIыкIу IорыIуатэхэм атехьэх, яхьыщырых. Сыд фэдэрэ пшыси, джэгукIи, орэди пIуныгъэ мэхьанэ зэрехьэ, сабыим ижабзэ зыкъырегъэIэты, игупшысэ егъэлъэшы, егъэлъагэ, егъэчаны. КIэлэцIыкIухэм апае Абрек ытхырэ усэхэр тищыкIэгъэ шъыпкъэх, ахэр щыIэныгъэм епхыгъэ закIэх.
ШэкIо Абрек иусэхэр урысыбзэкIэ зэридзэкIыгъэх поэт IэпэIасэу Анатолий Шипулиным. Ахэм ащыщхэр журналхэу «Литературная Адыгея», «Родничок Адыгеи», гъэзетхэу «Дружба» (Красногвардейск), «Сельская Новь» (Лэбапэ), «Советская Адыгея» (Мыекъуапэ), «Нива Кубани» (Краснодар) къыхаутых.
Тикомпозиторхэу Нэтхъо Джанхъот, Анзэрэкъо Чеслав, Гъонэжьыкъо Аскэр, нэмыкIхэми Абрек иусэхэр орэдышъом ралъхьагъэх. Ахэм ащыщых: «Май мэфэкIым иорэд», «Колхоз губгъом», «КIасэм иорэд» (Натхъо Джанхъот); «СишIулъэгъу» (Анзэрэкъо Чеслав); «ГъогушI» (Гъонэжьыкъо Аскэр); Натхъо Маринэ кIэлэцIыкIумэ апае ыгъэхьазырыгъэх «Гъэтхэпэ маф», «Лъэужзефэхэр» зыфиIорэ орэдхэр.
Абрек иусэу «Азмэт зэкIэми гу алъетэ» (орэдышъом изылъхьагъэр Сапый Май) зыфиIорэр 2002-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ кIэлэцIыкIу орэдмэ афэгъэхьыгъэу щыIэгъэ зэнэкъокъум анахь дэгъумэ ащыщэу къыхахыгъ.
КIэлэцIыкIухэм афэгъэхьыгъэ орэдхэр зыусыгъэ композиторхэр зыхэлэжьэгъэ республикэ зэнэкъокъоу лъэпкъ культурэм и Гупчэ щызэхащагъэм, ащ зэкIэмкIи композитор 12 хэлэжьэгъагъ, орэд 94-рэ къырахьылIэгъагъ. ШэкIо Абрек иусэу «Сиорэд — гугъэ лъапI» (орэдышъор зыер Гъонэжьыкъо Марыет) зыфиIорэм апэрэ чIыпIэр къыфагъэшъошагъ.
ЕджапIэмэ апае къыхаутыгъэ тхылъхэми ШэкIо Абрек иусэхэр къадэхьагъэх: «Ощхыр» (Нэбэкъо Нин, Трахъо Аминэт, Датхъужъ Аминэт «Адыгабзэ», я 3-рэ класс; «Сиорэд — гугъэ лъапI» (ЖакIэмыкъо Нафсэт «адыгабзэ зэтэгъашIэ»); «Сянэ къысэжэ — къыспэгъокIыщт», «Тыргъэтау», «Нанэ бэрэ мэпщэрыхьэ», «Нанэ ихьалыгъу», «Нанэ чэмыр къещы», «Синан» (Хьаудэкъо Шыхьамыз «Ны закъор ары...»); нэмыкIхэр.
Джащ фэдэу кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм апае Тамбый Джантыгъэ, ЦуукIТосе, Цуякъо Алый къыдагъэкIыгъэ тхылъэу «Тызэгъусэу тежъугъадж» зыфиIорэм иусэхэу «Сэлам о, ИлъэсыкIэр!», «Къэущыжьыгъ тыгъэр», «Бжъэ цIыкIу», «Осэпс» къыщыхаутыгъэх. Абрек иусэхэр дэбгъотэщтых Хьаудэкъо Сарэ, Хъут Саудэт, Хъут Нэфсэт кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм апае зэхагъэуцогъэ тхылъэу «Дышъэ кон» зыфиIорэм. Ахэр — «Iэмэ-псымэхэм яупчI», «Хэт сыд ышIэра?»
ТхакIом иусэхэр кIэлэегъаджэхэми кIэлэеджакIохэми ящыкIагъэх, ашIогъэшIэгъоных, ягуапэу еджэх, езбырэу зэрагъашIэх.
ШэкIо Абрек къызыщыхъугъэ къуаджэу Джамбэчые къешIэкIыгъэ хъишъэ-къэбархэм дэгъоу ащыгъуаз. Къоджэ музей хьалэмэтэу Бахъукъо Ерэджыбэ кIэщакIо фэхъуи къызэIуихыгъэм игъэбаин Абреки лъэшэу хэлэжьагъ. НэбгыритIур зэгъусэхэу илъэс тIокIым къехъурэ музеим изегъэушъомбгъун Iоф дашIагъ. Джы непэ къызынэсыгъэми а музей зэтегъэпсыхьагъэр цIыфхэм якIуапI. Республикэр хэгъэкIи, нэмыкIхэгъэгухэм къарыкIрэ цIыфхэр ащ къеблагъэх, ашIогъэшIэгъонэу щызэхэугъоегъэ пкъыгъохэм, тхыгъэхэм нэIуасэ защыфашIы. Красногвардейскэ районыр илъэс 85-рэ зыщыхъурэ 2009-рэ илъэсым сурэтхэмкIэ дахэу гъэкIэрэкIэгъэ энциклопедиеу къыдэкIыгъэм итхын, изэхэгъэуцон ШэкIо Абрек хэлэжьагъ, изы автор. Районым къыщыдэкIрэ гъэзетым Хьахъурэтэ Шыхьанчэрый — Адыгэхэкум иапэрэ пащэ, Хъунэго Алэджыкъу — Джамбэчые колхозым илъэс 25-рэ итхьамэтагъэм, ахэм анэмыкIэу зэлъашIэрэ цIыфхэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр къыхарегъэутых.
Пшъырэ гъэпсэфырэ зымышIэрэ цIыф зыфаIорэм фэд ШэкIо Абрек. «Адыгэ къужъым имаф» зыфиIорэ мэфэкIым фагъэхьыгъэ итхыгъэ ащ къыщеIо: «МэфэкIдэй хъурэп. Ау мэфэкIыр текIымэ, зишIуагъэ къэкIон шIагъи къытфэнэн фае. Бжыхьэр къэсмэ къоджэ псэупIэ унагъо пэпчъ къужъ чъыг зырыз тэжъугъэгъэIысты. Джащыгъум къыткIэхъухьэхэрэ тилъфыгъэхэр лъэшэу къытфэрэзэщтых!»
Тхэрэ цIыфым ежь ышъхьакIэ идунэететыкIэрэ итхылъхэм къащитрэ геройхэм, образхэм язекIокIэ-шIыкIэхэмрэ зэтефэхэмэ-зэтемыфэхэмэ ышIэ шIоигъу тхылъе-джэм. А лъэныкъомкIэ укъикIын хъумэ, ШэкIо Абрек цIыф шъырыт, ренэу зыпкъ ит. ЩэIагъэрэ Iэдэбрэ хэлъых. Ижабзэ чанми, шъэбагъэр кIэбзагъ. Абрек ицIыф гъэпсыкIэ фэгъэхьыгъэу зэлъашIэрэ тхакIоу Хъурмэ Хъусенэ мары ытхырэр: «ШъыпкъэмкIэ, Абрек ижабзэ зэрэшъэбэ дахэмкIэ, сабыим игутео макъэ къахэIукIэу щыгъыжъыем фэдэу гущыIэхэр сатырхэм ащызэпиблэзэ зыфаер къызэриIошъурэмкIэ узфехъопсэн усабэ иI [12]. Ахэм ащыщ «Дэдай» зыфиIорэри:
Моу къахь Iабыр-Iабыжъыер,
Убыт, мары, мыр дэдай,
Ощх быбэу орэд жъынчыр,
Мэфэ фабэр ощ паи,
Жъгъау-саур уидэдай,
УерэмыIо шэн дэй!
Абрек илъэситIо Iоф зыдишIэгъэ Iэпэрытхэу « ШэкIо лIакъом ихъишъ» зыфиIорэр бэмышIэу ыухыгъ. Ащ илIакъо къырыкIуагъэр, ащ ицIыфхэм япсэукIагъэр, ящыIэкIагъэр, ядунэееплъыкIэ зыфэдагъэр лъэпкъыр лъызгъэкIуатэхэрэм ашIэным, агъэлъэпIэным пай. Ежь Абрек зэриIорэмкIэ, лIакъо горэм игугъу къызашIыкIэ нахьыбэм къызарэшIошIырэр щытхъупс егъэшъуагъэу зэхэгъэуцуагъэу ары. Ау ащ фэдэу щыIэныгъэм макIэ зэрэщыхъурэр. ЛIакъом ихъишъэ хэгъэгу тарихъым зэрепхыгъагъэр, ятэпIашъэхэр чIыгулэжьыным зэрэпылъыгъэ шIыкIэхэр, ахэм къадэхъущтыгъэхэр, къадэмыхъущтыгъэхэр ары авторым итхыгъэ нэкIубгъуишъэм ехъурэм ШакIохэм ялъэужыкIэхэм лъагъэкIотэнэу щэгугъы.
ЦIыфым ипIункIэ, илэжьынкIэ ШэкIо Абрек итворчествэкIи Iоф пстэоу ыгъэцакIэрэмкIи зэфэхъысыжьэу пшIын плъэкIырэр зы — ар илъэпкъ хьалэлэу фэлажьэ. ИкIэлэегъэджэ сэнэхьат, илитературнэ творчествэ афэшъыпкъэу къырэкIо, илъэныкъо гупсэ идахэ зэриIощтым ыгуи ыпси фегъэIорышIэ. Непэрэ ныбжьыкIэхэм лъэгъо тэрэз къыхахынымкIэ зишIуагъэ къэкIощт усэхэр ренэу къытпегъохых. Итхыгъэхэм уяджэ зыхъукIэ, гухахъо ахэогъуатэ, уагъэразэ: ижабзэ къабзэ, игулъытэ чан, чыжьэу плъэн зэрилъэкIрэр къахэщы.
ШэкIо Абрек Щэбанэ ыкъор — Урысые Федерацием гъэсэныгъэмкIэ иIофышIэ гъэшIуагъ, Урысыем итхакIохэм я Союз хэт, район администрацием нахьыжъхэм я Советэу щызэхащагъэм ипащэ игуадз. Раионым щырагъэкIокIрэ Iофыгъо зэфэшъхьафхэм, анахьэу литературэмрэ культурэмрэ, афэгъэхьыгъэхэм чанэу ахэлажьэ, иакъыл ахелъхьэ. Адыгэ лъэпкъым ишэн-хэбзэ анахьышIухэм тиныбжьыкIэхэр арыгъуазэхэзэ псэунхэм, нахь макIэу хэукъоныгъэхэр ашIыным иIоф ищыIэныгъи, икъэлэмыпи фегъэIорышIэх.
Литературэр:
1.КIочIэ зэикI. — Мыекъуапэ, 1983. — Н. 180-191.
2. ШэкIо Абрек. ДахэкIэ сыпэгъокIы. — Мыекъуапэ, 1996. — Н. 48.
3. Цуекъо Алый. Илъэпкъ фэлажьэ, ичIыгу фэусэ // ШэкIо Абрек. Гур орэкъабзэ, жабзэр орэдахэ. — Мыекъуапэ, 2005. — Н. 176.
4. ШэкIо Абрек. Унагъом сабый къихъуагъэмэ. — Мыекъуапэ, 1994. — Н. 40.
5. ШэкIо Абрек. КъысфакIу орэд! — Мыекъуапэ, 2007. — Н. 126.
6. Къуекъо Нальбый. Дунаир, цIыфыр, гъашIэр // ШэкIо Абрек. КъысфакIу, орэд! — Мыекъуапэ, 2007. — Н. 3.
7. Гъыщ Нухь. Итхыгъэхэм узыIэпащэ. «Адыгэ макъ», 2012. — Н. 4.
8. ШэкIо Абрек. Тэтэжъы иш. — Мыекъуапэ, 2000. — Н. 24.
9. ШэкIо Абрек. Тыгъэнур. — Мыекъуапэ, 2009. — Н. 60.
10. ШэкIо Абрек. Симаф. — Мыекъуапэ, 2013. — Н. 63.
11. Ожъ Аскэрбый. КIэлэцIыкIухэм апае ытхыгъ // «Адыгэ макъ», 2000. — Н. 3.
12. Хъурмэ Хъусен. УигъэшIэнэфкIыхьэорэхъу, Абрек! // «Адыгэмакъ», 2008. — Н.5.
Читайте также:
30 ноябрь 2017, Четверг
МИФИЧЕСКИЕ ОБРАЗЫ ЕМИНЭЖА, НЭГУЧИЦЫ, УСЭРЭЖА И ЦЭ1УНЭЖА В АДЫГСКОМ ГЕРОИЧЕСКОМ ЭПОСЕ «НАРТХЭР»
