Решаем вместе
Знаете, какая помощь от государства необходима, чтобы реализовать свой потенциал на максимум?
Телефоны приемной:
» » » АДЫГЭ ОРЭДХЭМ ХУДОЖЕСТВЕННЭ-КЪЭ1ОК1Э АМАЛХЭУ АЩАГЪЭФЕДАГЪЭХЭМ ЯЗЭГЪЭПШЭН-ЗЭПЭГЪЭУЦУН ЗЭХЭФХЭР

АДЫГЭ ОРЭДХЭМ ХУДОЖЕСТВЕННЭ-КЪЭ1ОК1Э АМАЛХЭУ АЩАГЪЭФЕДАГЪЭХЭМ ЯЗЭГЪЭПШЭН-ЗЭПЭГЪЭУЦУН ЗЭХЭФХЭР

30 ноябрь 2017, Четверг
1 936
0

Сравнительно-сопоставительный анализ художественно-выразительных средств в песнях адыгов. Подвергаются анализу художественно-выразительные средства в устном народном творчестве адыгов через призму лирических песен, выясняется их эстетическое своеобразие.

Ключевые слова: лирические песни, поэтика, пантумные параллели, металогия, метафора, гипербола, эпитет, открытость композиции.

The article analyzes artistic means of expression in oral folklore of Circassians through the prism of lyrical songs, and reveals their aesthetic originality.

Keywords: Lyrical songs, poetics, pantumnye parallels, metalogy, metaphor, hyperbole, epithet, openness of composite.

Адыгэ лирическэ орэдхэм шъхьадж ежь ие шъыпкъэ нэшанэхэр я1эх. Гущы1эм пае, лэжьэным фэгъэхьыгъэ орэдхэр ухыгъэхэу, композицие зэфэш1ыгъэхэу щыт-хэп, узфаем фэдиз ахэбгъэхъон плъэк1ынэу гъэпсыгъэх. Орэдус пэпчъ ежь усэнымк1э амалэу 1эк1элъхэм ялъытыгъэу ахэр ыгъэк1эрак1эщтыгъ, ахэмэ ахигъахъощтыгъ. Арэу зык1аш1ыщтыгъэри гъэнэфагъэ: 1офш1эн хьылъэу, зэщыгъоу зыфэгъэхьыгъэ-хэр а орэдхэмк1э къагъэк1эрэк1энхэ, къагъэпсынк1энхэ фэягъэ. Ащк1э я1офш1эн нахь 1эрыфэгъу аш1ыщтыгъэ. Ары шъхьаем, ягъэпсык1эк1э зэфэш1ыгъэу зэрэщымытхэм къыхэк1эу сюжет гъэнэфагъэ я1эу щытыгъэп.

Джащ фэд, гущы1эм пае, цэпэ орэдк1э заджэхэрэр. Мэкъумэщыш1эу, кум исэу, пхъащэ е мэкъущэ к1орэм охътабэ и1эщтыгъ, сыда п1омэ цухэр жъажъэу к1ощтыгъэх. Зэщыр зытыригъэуным фэш1 ащ орэд мак1э к1и1ук1эу ригъажьэщтыгъ. Ахэмэ ащы-щэу орэд усыным е орэд къэ1оным фэщагъэхэм орэдхэр зэхалъхьэщтыгъэх, е цоу кум к1эш1агъэм сэмэркъэук1э дэгущы1эщтыгъэх. Мыщ дэжьым шъхьадж усэн амалэу 1эк1элъхэр, сэмэркъэу ш1ыным къулайныгъэу фыри1эхэр къэнафэх:

Уетэмэ, уетэмэ, си Къолэныжъ!

Къолэныжъыр дахэу мэк1уашъэ!

Гъасэ щэжьынри уиджагъу,

Мэкъу къэщэжьынри уикЫс!1

Мыщ фэдэ орэдхэм «купл1ашъхьэ» орэдк1э яджэщтыгъэх.

Лэжьэным фэгъэхьыгъэ адыгэ орэдхэм адыгабзэм икъэгъэлъэгъок1э амалхэр игъэк1отыгъэ хьазырэу ащагъэфедэх. Гущы1эм пае, ахэмэ бэк1аерэ уащырехьыл1э ме-тафорэм, фэгъэдэным, егъэпшэным ык1и нэмык1рэ къэгъэлъэгъок1э амалхэм. Ахэмэ эстетическэ гъэк1эрэк1эгъэни, ч1ыопсымрэ ащ ык1оч1э лъэшхэмрэ умэхъыгъэнхи, ц1ыфым ичарэк1э агъэфедэнхэ мэхьани я1агъ. Анахьэу ахэмэ къябэк1ырэр егъэпшэ-ныр ары. Джащ фэдэх, гущы1эм пае, пкъыгъом идэгъугъэ зэрагъэунэфырэ гущы1эхэу «данэ», «дышъэ» зыфэп1ощтхэр ык1и нэмык1хэр. Мы къызфэт1огъэ фэгъэдэныр ана-хьыбэу зыщагъэфедэрэр «Натрыф упк1эпк1» орэдхэр ары:

Дэнауэ, дэнауэ!

Жъыу. (Уорой) дана, дэнэунэр, (ро)!

Дэнауэ, дэусэ!

Жъыу. (Уорой), дана, дэнэунэр, (ро)!

Ахэсыгъэм къерэ1уа!

Жъыу. (Уорой), дана, дэнэунэр, (ро)!2

Бэрэ агъэфедэх гущы1эхэу пкъыгъомэ ашъохэр къызэрык1хэрэр: «к1эпэ фыжь», «цые фыжь», «лъэе фыжьыбз», «лъэкъо фыжь», «шъэо къуапц1», нэмык1ыбэхэр. Бэк1аерэ уарехьыл1э къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэу: «си Къолэныжъ», «жъонэк1о к1алэхэр», «цу ялыер», «ц1ыф бзэджэ-надж» ык1и нэмык1хэр. Джащ фэдэу ц1ыфхэмрэ псэушъхьэ-хэмрэ ятеплъэ къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэр зигугъу тш1ырэ орэдхэм бэрэ ащагъэфедэх: «цу шхъуант1эу бжъэкъо зэгок1ыр», «цу шъэджэшъэжъ», «гощэжъым ыпэ дэкъы-ягъ», нэмык1ыбэхэр. Бэрэ агъэфедэрэмэ ащыщых гущы1эхэу: «губгъошхо», «хышхо», «архъынэк1ыхь», «псышхо» ык1и нэмык1хэр. Мыхэмк1э пкъыгъо зэфэшъхьафхэм яинагъэ агъэунэфы. Умэхъын мэхьанэ араты къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэу: «мэкъоо маф», «тхьэмэтэ маф», «ялэгъэр зыщ1элъри щ1егъэк1и» зыфи1охэрэм ык1и нэмык1хэм.

Фэгъэдэнэу ык1и метафорэу лэжьэк1о орэдмэ ащагъэфедэрэр бэп. Гущы1эм пае, хьамэм ща1ыгърэ хьанцэм ыцэ тхылъып1э п1уак1эм фагъадэ, ащк1э а 1эмэ-псымэр псынк1эу, зехьэгъош1оу зэрэщытыр хагъэунэфык1ы: «ди хьанцэри тхылъымп1эщ». Хъулъфыгъэм ыбгъэгу иш1уц1агъэ цундыжъым иш1уц1агъэ фагъадэ: «ибгъэщ хъунщ1афи», «зыкъысхуеупц1энри, вындыжь». Метафорэк1э егъэунэфых пкъыгъо зырызхэм язытетрэ ягъэпсык1эрэ: «гуахъуэ бжьэпэплъ», «унэ пц1анэ», «мыигъэт».

Орэдхэм къахафэх фэгъэдэн зэфэшъхьафхэри: бзылъфыгъэхэм ядэхагъэ тыгъэм-рэ мазэмрэ афагъадэ:

Тыгъэм фэдэр зынашъа...

Мазэм фэдэр зыпшъэбгъуа...3

Умэхъын орэдхэм метафорэр ащагъэфедэным имызакъоу ежьхэри нахьыбэрэмк1э метафорэу щытых. Гущы1эм пае, шъорэк1 орэдхэм узым ыц1э занк1эу къамы1оу, метафорк1э къаща1о. Къызфэт1огъэ ык1и нэмык1рэ къэгъэлъэгъок1э амалхэр игъэ-к1отыгъэу гъэфедэгъэнхэм умэхъын мэхьанэ и1эу щыт. Орэдхэр зыусыгъэхэм дэгъу шъыпкъэу аш1эщтыгъ орэд хъыбыйхэм яш1уагъэ икъоу къызэрэмык1ощтыр.

Зигугъу къэтш1ыгъэ орэдмэ анэмык1эу я1эх адыгэмэ ухыгъэ, зэфэш1ыгъэ ли-рическэ орэдхэри. Ахэмэ зыфэгъэхьыгъэхэр зэк1эупк1агъэу къыщыра1отык1ых, ахэбгъэхъонк1э хьылъэу щытых. Ащ фэдэх, гущы1эм пае, тхьаусыхэ орэдхэр. Мыхэмэ ахэбгъэхъон умылъэк1ынэу щытхэп, ау ар 1эш1эхэп. Сыда п1омэ, къыща1он фаер ащ къыща1огъахэ фэдэу къыпщэхъу, 1эпэ1эсэныгъэ ин хэлъэу усыгъэхэшъ, лъыбгъэк1отэнхэм къулайныгъэ ин ищык1агъ. Арын фае, ахэмэ таурыхъ зегъэу-шъомбгъугъэхэр зык1ягъусэри.

Ягъэпсык1эк1э мыхэмэ яхьщырых хэгъашъомэ япхыгъэ нысэщэ орэдхэр, ау ш1уфа1оу е хъохъоу ахэр зэрэзэхэтхэм гъунэ имы1эу хэбгъэхъо зэпытын плъэк1ыщт. Ащ ищык1агъэр жэбзэ дахэ п1улъыныр ык1и хъяр зи1эхэм дэгъоу уафэхъохъу пш1оигъоныр ары ны1эп. Мыщ дэжьым хэти ш1уфэ1онымк1э амалэу 1эк1элъыр къы-щигъэлъэгъон ылъэк1ыщт, зыфэлъа1охэрэм ягуапэ ыш1эщт. Арышъ, хэгъашъомэ мэхьанэ ин зи1э хъохъу зэгъэфагъэхэр бэрэ къызэрэща1охэрэр бгъэш1эгъонэу щытэп.

Къызфэт1уагъэхэм афэшъхьафэу адыгэ лирическэ орэдхэм ахэтых ухыгъэ шъыпкъэхэу, зэфэш1ыгъэу щыт 1оры1уатэхэри. Ахэмэ 1офыгъоу зыфэгъэхьыгъэхэм ехьыл1агъэу къыща1он фаер зэк1 п1оми хъунэу нахьыбэрэмк1э къаща1о. Ащ фэдэх, гущы1эм пае, 1эзэным фэгъэхьыгъэ орэдхэр. Шъорэк1 орэдхэр гъэпсык1э гъэнэфагъэ я1эу, зэк1эупк1агъэхэу щытых, япэубли, як1эухи зэпхыгъэх, къыща1о аш1оигъори гъэнэфагъэ. Джащ фэдэу зэк1эупк1агъэу щытых псэушъхьэмэ афэгъэхьыгъэ орэдхэри («Хъэжъымрэ Къожъымрэ», нэмык1хэри). Мыхэмэ ясюжет гъэнэфагъэ пэублэ ык1и к1эух теубытагъэхэр я1эх.

Адыгэ лъэпкъ лирикэм хэтых мы къызфэт1уагъэхэм афэдэ орэдхэу къэбарыр игъэк1отыгъэ хьазырэу къызщыра1отык1хэрэр. Нэшанэу я1эхэмк1э ахэр лиро-эпическэ 1оры1отэ лъэпкъым хэхьэх. Сыда зып1ок1э, хъугъэ-ш1агъэр къыра1отык1ыным на-хьи ахэмэ ащ епхыгъэ к1эхэк1хэм ана1э нахь ащытет, гум ихъык1рэ-иш1ык1хэрэм мэхьанэ ин ащыраты. Къэ1огъэн фаер, лиро-эпическэ гъэпсык1э зи1э орэдэу адыгэ-мэ къахэнэжьыгъэр мэк1э дэд. Хьанджэрыерэ К1эшъ Адылджэрыерэ атхыгъэхэмэ къызэрагъэлъагъорэмк1э, лирическэ орэд лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ адыгэмэ нахьыпэм я1агъ, ау Урыс-Кавказ зэошхом иягъэк1э ахэмэ ащыщэу а1эк1эк1одагъэр бэдэд.

Адыгабзэм иамал зэфэшъхьафхэр жъугъэу зэрэщагъэфедэхэрэм иш1уагъэк1э, тызтегущы1эрэ орэдхэр к1эрак1эх, бзэм икъэгъэлъэгъок1э ш1ык1эхэр бэрэ къыз-щыфагъэшъхьапэх. Ыпшъэк1э къызэрэт1уагъэу, ахэр бзэм ылъэныкъок1э нахь зэгъэк1угъэхэу ык1и нахь уз1эпащэу хъунхэм фэш1, орэдусхэм зи алъэк1 къамыгъа-нэу лъэпкъыбзэм псэолъапхъэу 1эк1элъхэр щызэрагъэпэшыгъэх. Сыдигъок1и ахэмэ зыщагъэгъупшагъэп орэдым къедэ1ухэрэм ар икъоу зэхаш1эным, ыкупк1 гушъхьэ лэжьыгъэ афэхъуным фэш1, ар гущы1э зэк1ужь дахэхэмк1э усыгъэн зэрэфаер. Мыщ дэжьым умэхъын мэхьанэ гущы1эм и1эу зэралъытэщтыгъэми иш1огъэшхо къэк1уагъ. Нэмык1рэ 1оры1отэ лъэпкъхэм афэдэу адыгэ лирическэ орэдхэм игъэк1отыгъэу ащагъэфедэх фэгъэдэн-егъэпшэныр, къэгъэнэфэныр ык1и егъэлыеныр. Шъыпкъэ, тызтегущы1эрэ орэдхэм мыхэр зэфэдэу къащыхафэх п1он плъэк1ыщтэп.

Фэгъэдэн къэ1уак1эхэр ары тызтегущы1эрэ орэдхэм анахьыбэрэ узщарихьы-л1эхэрэр. Сыда п1омэ, ащ иш1уагъэк1э орэдыр зыусыгъэхэм агу ихъык1рэ-иш1ык1рэр шъхьэихыгъэу къа1он алъэк1ышъ ары. Янэ къылъфыгъэм ихьадэ зыш1одэхэ бзылъ-фыгъэм чылэшхор къыгъэнэфыным нэсэу фыжьэу, дахэу къыщэхъу ык1и арэущтэу гъыбзэу ыусыгъэм къыще1о. Ащ дырагъаштэ гъыбзэр къэзы1орэ пстэуми. Мыщ дэжьым анахь мэхьанэ зи1эр зытет шъыпкъэр арэп, гъыбзэр зыусыгъэм ыгу ихъык1рэ-иш1ык1хэрэр ары нахь.

Шъорэк1 орэдхэм шыр зэрэчъэрэр бланэ чъэрэм ащыфагъадэ: «Пк1эгъуалэр бланэу чъэрэм дачъэ», «Дэнэгъу бзыери делъэшъуа», «Яунашъхьэри дышъабгъа», нэмык1хэри. Щэрджэсым къыща1огъэ шъорэк1 орэдым узыр шы чэмыдэм фегъадэ: «Зи джэмыдэ тхьэрыкъуэ»; шапсыгъэ орэдым шъорэк1ыр шэу зытесыр чэмыдэу е1о, тхьаркъом фагъадэ: «Зычэмыдэр-тхьаркъу».

Нэмык1 орэд лъэпкъымэ афэдэу шъорэк1 орэдхэм «гуащэ» зыфи1орэ гушы1эр бэк1аерэ къахафэ. Къэ1огъэн фаер, мыщ дэжьым мэхьанэу ащ и1эр гъэш1уабзэу зэрэщытыр ары. Тетыгъо е лъэрыхьыгъэ мэхьанэ шъорэк1 орэдхэм ащыри1эп. Тэ тиш1ош1ык1э, ащ къеушыхьаты шъорэк1 уз хьылъэм зэрэтек1ощтхэм адыгэмэ яцы-хьэ инэу зэрэтелъыгъэр, ау щытми, ар агъэш1оныр орэдусхэм ренэу зыда1ыгъыгъ: «Хъаные я гуащэти тигощэ мафэя!», — а1о ахэмэ.

Къэзгъэнэфэрэ гущы1эмэ ащыщэу «фыжьы» зыфэп1ощтым лирическэ орэдхэм бэдэ-дэрэ уащырехьыл1э. Гущы1эм пае, цыпхынэ орэдхэм цы фыжьыр ащызэрахьэ, пкъыгъо зэфэшъхьафхэр ащыхаш1ык1ых, ныо фыжь ц1ык1ум, л1ыжъ жэк1эфым, нысэ дахэм, пщыпхъу фыжь зэк1ужьым ащалъэнхэу. Пый хьадэхэм «яфыжьыгъэк1э» къахэлыдык1ых зич1ыгу пае псэемыблэжьэу зэогъэ адыгэмэ яхьэдэ «фыжьхэр». Джащ фэд шъорэк1 къы-зэузхэрэм ак1ышъомэ щыгъыжъые «фыжьхэр» къатырепхъэх.

Тызтегущы1эрэ 1оры1уатэхэм бэдэдэрэ узщарихьыл1эрэмэ ащыщ «дахэ» зыфэп1ощт къэгъэнэфэныр. Адрэ 1оры1отэ лъэпкъхэм зэращыхъурэм фэдэкъабзэу адыгэ лирическэ орэдхэм ахэт бзылъфыгъэхэр зэк1э «дахэх», е «дэхэ дэдэх», «сым исурэтых», «нэрэ напцэрэ зи1эмэ анахь дахэх».

Мыщ дэжьым къэ1огъэн фае, бзылъфыгъэмэ ядэхагъэ къагъэнэфэным фэш1, ахэр псэушъхьэхэм е къолэбзыухэм арагъапшэхэу къызэрэхэк1рэр. К1ышъо ямыш1ык1э дахэрэ нэпцэ зэгъэзэфагъэрэ бзылъфыгъэхэу къызтегущы1эхэрэм зэри1эхэр хагъэунэфык1ынхэм фэш1, «къанджым фыжьэу хэлъым фэдэр ык1ышъу, ш1уц1эу хэлъым фэдэр ынапц», — а1о. Цэу ащ 1утхэр мэлыцэ жъгъэйхэм афагъадэх.

Нарт пщыналъэхэм къащегъэжьагъэу адыгэ жэры1о усэхэм нэшанэ афэхъу-жьыгъэ къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэу «дэнэ гъопак1эхэр», «дэнэ къамыщ», «жэк1эф» зыфэп1ощтхэм ык1и нэмык1хэм лирическэ орэдхэм уащы1ок1э. Къэзгъэнэфэ-рэ гущы1эхэу лирическэ орэдхэм ащагъэфедэхэрэр нахьыбэрэмк1э зэтефэх нахь мыш1эми, зэфэшъхьаф къэ1уак1эхэри мымак1эу ахэмэ къахафэ. А зы орэд лъэпкъхэм къэ1уак1эхэр нахь ащызэфэдэхэми, е нахь ащызэпэблагъэхэми, лъэпкъ зэфэшъхьаф-хэм ахэр ащызэтефэхэрэп, е, аужыпкъэм, ащызэпэчыжьэх.

Егъэлыек1ыныр бэк1аерэ орэдыжъмэ ащагъэфедэ. Тызтегущы1эрэ орэдхэм сыд л1эужыгъори п1оми хъунэу гъэиныгъэу къаща1о: л1ыхъужъмэ янэшанэхэр, ягъэхъ-агъэхэр, пкъыгъоу ахэмэ агъэфедэхэрэр ык1и нэмык1хэр. Ежьхэм къызэращыхъурэм, еплъык1эу фыря1эм елъытыгъэу пкъыгъохэм янэшанэхэр егъэлыегъэ дэдэу орэдхэм бэк1аерэ къаща1о. Гущы1эм пае, «Мерэм игъыбз» зыфи1орэм Пэнэжьыкъуае дэт сы-мэджэщым зыпсэ щыхэк1ыгъэ бзылъфыгъэ ныбжьык1эм ихьадэ къуаджэр къызэлъ-егъэнэфы а1озэ халъхьагъ:

Пэнэжьыкъуае къызэлъызгъэнэфрэр

Мерэм ихьэдэ фыжъ.4

Мыщ дэжьым анахь мэхьанэ зэратрэр 1офыр зытет шъыпкъэр армырэу, гъыб-зэр зыусыгъэм ыгу ихъык1ырэ-иш1ык1хэрэр, еплъык1эу и1эр ары. Гъыбзэр зыусы-гъэм ышыпхъу ихьадэ ежь зэреплъырэм фэдэу нэмык1хэри ригъэплъыхэ ш1оигъоу ащ фэдизэу егъэлыягъэу къытегущы1э. Ц1ыфмэ ар икъоу зэхаш1ык1ы ык1и арэущтэу зы1уагъэм емык1оу фалъэгъурэп. Нэмык1эу къэп1он хъумэ, игъонэмысэу аук1ыгъэ бзылъфыгъэм идахэ а1оныр гъыбзэр зезыхьэхэрэм игъоу алъэгъу, къырагъэк1у.

Адыгэ лирическэ орэдхэм (анахьэу узхэм ык1и 1эзэным афэгъэхьыгъэхэм) эсте-тикэ пшъэрылъым мэхьанэшхо щыря1. «А орэдхэм, — етхы Нало З. М., — яметало-гие (эстетикэ пшъэрылъэу агъэцак1эрэм) дунаим исурэт хьэламэтхэр къыгъэлъэгъо къодыеу щымытэу, пэсэрэ ц1ыфым зэрэш1ош1ыщтыгъэмк1э, зына1э къатет к1оч1э лъэшхэр агъэш1оным имызакъоу, ш1у аш1эным фигъэблыщтыгъэх».5 Джары метафор ык1и перифраз зыфэп1ощт къэ1уак1эхэр жъугъэу шъорэк1 орэдхэм, гущы1эм пае, зык1ащагъэфедэхэрэр. Шъорэк1хэр къызщыхиутрэ ч1ып1эхэм «жъуагъохэр атес хъугъэ» а1о нахь, ежь узым ыц1э занк1эу къызк1ырамы1орэр. Джащ фэд, узым е1азэхэ зыхъук1э, шъоу къыращэк1ырэм «к1ако» ра1о нахь, ыц1э знак1эу къа1орэп. Мыхэмэ яхьщырэу агъэфедэх перифразэк1э заджэхэрэ къэ1уак1эхэр.

Мыщ дэжьым тэ зигугъу къэтш1ыгъэхэр адыгабзэм къэ1ок1э амалэу и1эхэм ащыщхэу лирическэ орэдхэм нахьыбэрэ къахафэхэрэр ары ны1эп, ау ащ нафэ къеш1ы, къэ1ок1э хьазырхэр орэдхэм бэш1агъэу ащагъэфедэхэу зэрэщытыр. Тэ къэт1уагъэмк1э тыкъызтегущы1эрэ 1оры1уатэхэм япоэтическэ шъуашэ зэхэфыгъэ хъугъэу тлъытэ-рэп. Пшъэрылъэу тэ зыфэдгъэуцужьыгъагъэр адыгэ лирическэ орэдхэр художествен-нагъэм ылъэныкъок1и байхэу, к1эрак1эхэу зэрэщытхэм щыдгъэгъозэнхэр ары ны1эп. Гухэлъэу ти1агъэр къыддэхъугъэу тэлъытэ.

Зэфэхьысыжьыгъэу къэп1он хъумэ, художественнэ образэу тызтегущы1эрэ орэдхэм ахэтхэм нафэ къаш1ы щы1эныгъэм къыхэхыгъэ 1офыгъохэу орэдхэр зыфэгъэхьыгъэхэр ык1и эстетическэ уасэ зэрафиш1ырэм имызакъоу мэхьанэу я1эри къыгъэнафэу зэрэщытыр. Сыда п1омэ, «сыд фэдэрэ поэзиери шъыпкъэу зыхъурэр народнэу щыт зыхъук1э ары, нэмык1эу къэп1он хъумэ, илъэпкъ зыфэдэр къыгъэлъагъо зыхъук1э ары».6 Народ-нэ лирикэм зэригъэзафэщтыгъэх этическэ ык1и эстетическэ еплъык1эхэу лъэпкъым зыди1ыгъхэр. Ащ къыхэк1эу художественнэ ш1уагъэу лирическэ орэдхэм а1эк1элъхэр ахэмэ гупшысэ шъхьа1эу апхырыщыгъэхэм япхыгъэ шъыпкъэу щытых.

Фэгъэдэнхэр лирическэ орэдхэм ащагъэфедэх хъугъэ-ш1эгъэ инхэм ана1э ты-рагъэдзэным, ащк1э анахь мэхьанэ зи1эм гу лъарагъэтэным афэш1. Ахэмэ орэдыжъ-ым гупшысэ шъхьа1эу хэлъыр къыбгуры1онымк1э яш1огъэшхо къэк1о ык1и ахэр орэдым шъхьаф-шъхьафэу итэкъухьагъэу къыхэмыфэхэу, зэпхыгъэ художественнэ зэгъэу1угъэу гъэнэфагъэу щагъэфедэх. Фэгъэдэнхэр образнэ къэгъэлъэгъонымк1э амалыш1оу щытых ык1и ахэмэ яш1уагъэ нахь зызи1этрэр къагъэлъагъорэм нахь ехьыл1агъэхэ, нахь пэблагъ-эхэ, ахэр орэдыр зыфэгъэхьыгъэм епхыгъэхэ шъыпкъэ зыхъухэк1э ары.

Къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэр (эпитетхэр) лирическэ орэдхэм бэк1аерэ ащагъэ-федэрэ къэ1ок1э щэрыохэм ащыщых. Загъорэ итефэрабгъоу къыхахыгъэ гущы1э  щэрыомк1э ц1ыфым ишэн зек1уак1э анахь къыхэщырэ нэшанэр хагъэунэфык1ы, орэдым едэ1урэм ына1э тырырагъадзэ. А гущы1эр анахь тефэу, анахь щэрыоу обра-зым икъэгъэлъэгъонк1э къыч1эк1ы.

Ащ фэдэ гущы1эхэм ш1эныгъэлэжьхэр къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэк1э (эпитетк1э) яджэх. Ыпшъэк1э зэрэдгъэунэфыгъэу, ахэр бэрэ идейнагъэм ылъэныкъок1э лъэшэу ушъагъэхэу ык1и ящэрыуагъэк1э псыхьажьыгъэхэу къыч1эк1ых. Орэдмэ ахэт образ-хэм ягъэпсынк1э ахэмэ мэхьанэшхо я1 ык1и зэк1э лирическэ орэдхэм яхудожественнэ шъуашэ къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэм мэхьанэ ин щыря1. Эпитетым пкъыгъом изы лъэ-ныкъо ык1и изытет горэ къегъэнафэ. Пкъыгъоу къыгъэнафэрэм епхыгъэ шъыпкъэу ар агъэфедэ. Къыгъэнэфэрэ гущы1эм игъусэу а зы эпитетхэр орэд зэфэшъхьафхэм ащагъэфедэхэу бэрэ къыхэк1ы. 1оры1отэш1эныгъэр ащ фэдэмэ «къэ1ок1э хьазырхэр, къэзгъэнэфрэ хьазырхэр» (постоянные эпитеты) ы1озэ яджэ.

Адыгэ лирическэ орэдыжъхэр ч1ыопсым хэхъухьэрэ-хэш1ыхьэхэрэм, ащ щыщ 1офыгъохэм лъэшэу япхыгъэх. Ахэмэ янэшэнэ шъхьа1эмэ ащыщых ч1ыопсым пкъыгъо-хэм ык1и хэхъухьэхэрэм афэгъэдэнхэр, ягъэпшэнхэр ык1и ахэмк1э къэгъэнэфэнхэр. Ахэмэ къызэ1уахы орэдмэ къатырэ гу ихъык1-иш1ык1хэр зыфэдэр, ялъэшыгъэ ык1и мэхьа-нэу я1эр. Къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэм яш1уагъэк1э ц1ыфым ыгу ихъык1хэрэр, изэхаш1эхэр, игуузхэр ык1и зыгъапэхэрэр нахь икъоу къы1онхэ елъэк1ы. Ащк1э амалыш1умэ ащыщых, щэч хэмылъэу, эпитетхэри. Ахэмэ къащэлъагъо орэдыр къэзы1орэм идунэе зэхаш1э ык1и идунэе гуры1уак1э. Мыщ ишыхьатэу щысэхэр ыпшъэк1э къэтхьыгъэх.

Нафэу зэрэщытымк1э, къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэр игъорыгъоу л1эш1эгъу пчъагъэхэм къак1оц1 хашыпык1ыщтыгъэх. Нахьыбэрэмк1э, къыхахыщтыгъэхэр орэдхэм нахь къяк1унхэу, ящык1агъэхэу щы1эныгъэм икъэгъэлъэгъонк1э зиш1уагъэ къэк1ощтхэр, орэдхэр зыфэгъэ-хьыгъэхэр нахь гуры1огъош1у къэзыш1ыхэрэр арых. Загъорэ тызтегущы1эрэ орэдхэм зы-щаусыгъэ ч1ып1эм щагъэфедэрэ диалектым къыхэхыгъэ эпитетхэм уащырехьыл1э. Мыхэр ч1ып1э нэшанэхэу орэдыжъмэ ягъэпсык1э хэлъых. Эпитетхэм ямызакъоу нэмык1 къэ1ок1э шапхъэхэу орэдмэ къахафэхэрэм вариантхэр къагъэпсых. Ч1ып1э нэшанэхэр зэк1эми къагурымы1охэу къыхэк1ышъ, ямэхьанэ гущы1алъэм къыщы1огъэн фаеу мэхъу. Орэдыжъхэр зыдэт тхылъхэр зэхэзгъэуцохэрэм мыщ лъэшэу ана1э тетын фае.

Гъэнэфагъэу зэрэщытымк1э, къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэр 1оры1отэ лъэпкъы пстэ-уми агъэфедэх, ау орэдыжъхэм ахэр нахьыбэрэ къащыхафэх п1оми ухэукъощтэп. «Поэзием, — е1о А. Н. Веселовскэм, — эпитетыр «нахь къыщыхафэ, нахь къыщыхэщы п1алъэм игъэпсык1э нахь дыригъаштэзэ».7 Арышъ, орэдыжъхэм ахэт художественнэ образхэр къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэм ямыш1ык1эу къэлъагъоу, тефэрабгъоу ык1и нафэу къаш1ых. Лирическэ орэдхэр зыусыгъэхэм агъэфедагъэх къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэу образхэр 1упк1э къэзыш1ыхэрэр, нэм къык1эзгъэуцохэрэр. Пыйхэм яобразхэр агъэп-сыхэ зыхъук1э, нэшэнэ дэеу ахэмэ ахэлъхэр къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэр шъхьасынчъэу агъэфедагъэх.

Зэфэхьысыжьыгъэу къэп1он хъумэ, къэзгъэнэфэрэ гущы1эхэр адыгабзэм къэгъэлъэгъок1э амалэу и1эмэ ащыщэу щы1эныгъэр образнэ-художественнэ шъуа-шэм илъэу къэгъэлъэгъогъэнымк1э амалыш1у хъурэмэ ащыщ. Мыщ дэжьым хэгъэунэфык1ыгъэн фае, лирическэ орэдхэм яэстетическэ шъуашэрэ мэхьанэ купк1эу ак1оц1ылъымрэ зэтефэхэу, зэдрагъаштэу зэрэщытыр. Эпитетым иш1огъэшхо къак1о образмэ ягъэпсынк1э ык1и орэдыжъхэм эстетическэ гухахъо къатынымк1э. Эпитетыр хэпхыжьын умылъэк1ынэу орэдмэ яжабзэ щыщ шъыпкъ.

Къызэрэт1уагъэмк1э метафорэхэр бзэм икъэгъэлъэгъок1э амалэу адыгэ лирическэ орэдхэм ащагъэфедэхэрэмэ ащыщых. Адрэ 1оры1отэ лъэпкъмэ анахьыбэрэ тызтегущы1эрэ орэдыжъхэм мыхэмэ уащырехьыл1э, ау зигугъу къэтш1ыгъэ орэдыжъ лъэпкъы пстэуми ахэр зэфэдэу къахафэхэрэп. Зэрэдгъэунэфыгъэмк1э, метафорэхэр анахьыбэрэ зыщагъэфедэхэрэр 1эзэным ехьыл1эгъэ орэдыжъхэр арых.

Литературэм итеории I оры1отэш1эныгъэми метафорэр псалъэм икъэгъэлъэгъок1э амалхэр лъэш дэдэ къэзыш1ыхэрэм ахалъытэ. Тызтегущы1эрэ орэдыжъхэм ар агъэ-федэзэ мэхьанэ зэфэшъхьафхэр къыщатых. Ыпшъэк1э зэрэхэдгъэунэфык1ыгъэу, шъорэк1 орэдмэ ахэтых метафорэ зак1эк1э къэ1уагъэхэр. Нафэ къызэрэтфэхъугъэу, метафорэм щысэ гъэнэфагъэхэмк1э орэдыжъмэ гупшысэ шъхьа1эу ахэлъхэр къыре1отык1ых, къытегъаш1эх. Ащ гупшысэ шъхьа1эу орэдым хэлъым к1егъэтхъы ык1и арэущтэу едэ1ухэрэм нахь зэхаш1эу еш1ы.

Адыгэ лирическэ орэдхэм агъэфедэрэ къэгъэлъэгъок1э амалхэм ащыщ егъэлы-егъэнри. Мыщи ыпшъэк1э игугъу къэтш1ыгъ. Ар образнэ къэ1уак1эу зы пкъыгъо горэм, дэхагъэм е нэмык1рэ нэшанэу л1ыхъужъхэм ахэлъхэм афэгъэхьыгъэ егъэлыегъэ еплъык1эхэр къэзытхэрэр ары. Зэрэдгъэунэфыгъэу, ащ художественнэ къэ1уак1эр нахь 1упк1эу ык1и нахь нэрылъэгъоу къеш1ы. Егъэлыегъэным иш1уагъэк1э орэдусмэ щык1эгъэнчъэ образхэу ищы1ак1э зык1эхъопсыхэрэр зэк1э къызщыдэхъугъэ псэук1э къащигъэлъагъощтыгъ, хъопсап1эу и1эр зэк1э къащыри1отык1ыщтыгъ.

Арышъ, къэгъэлъэгъок1э амалэу адыгэ народнэ лирикэм щагъэфедэрэр бэ ык1и зэфэшъхьафых. Ахэмэ орэдым ипычыгъохэр лъыгъэк1отэгъэнхэмк1э яш1уагъэ къэк1о, нахь мэхьанэ зи1эр къыхагъэщы, едэ1ухэрэм ана1э тырырагъа-дзэ. Ащ имызакъоу къэгъэлъэгъок1э амалхэм образхэм ягъэпсынк1э мэхьанэшхо я1, къагъэк1эрак1эх, нэрылъэгъоу ык1и гуры1огъош1оу къаш1ых, образнэ шъуашэ и1эу орэдыр къызтегущы1эрэр къедэ1ухэрэм алъынагъэсы.

Гущы1эр псэолъапхъэу орэдыр зыхэш1ык1ыгъэр ары, ащ ылъапс. Орэдыжъмэ ащыщэу анахь дэгъоу усыгъэхэм 1эпэ1эсэныгъэшхо фыря1эу а псэолъапхъэр ащагъэ-федагъ, «орэдым гущы1э хэудзын плъэк1ыщтэп» зэра1орэр къыгъэшъыпкъэжьэу зы гущы1э лые ахэмытэу тызтегущы1эрэ адыгэ лирическэ орэдыжъхэр усыгъэх. Орэдым хэт гущы1э пэпчъ мэхьанэ гъэнэфагъэ зэрехьэ, ич1ып1э щыт, зэк1э орэдым мэхьанэу и1эм дырегъаштэ. Поэтическэ шъуашэу ащ и1эм ылъапс.

Мэхьэнэ зэфэшъхьафыбэ къызэрык1ырэ гущы1абэу зэхэтых адыгэ лирическэ орэдхэр. Ахэмэ ягущы1алъэ бай дэдэу щыт. Орэдыжъым игущы1алъэк1э къэпш1эн плъэк1ыщт ар зыусыгъэ ц1ыф лъэпкъым ищы1эк1э-псэук1э зыфэдэр, ихабзэхэр, дин ш1ошъхъуныгъэу и1эр, зыгъэгумэк1хэрэр, зык1эхъопсырэр, нэмык1 лъэпкъымэ зэп-хыныгъэу адыри1эхэр, къэзыуцухьэрэ ч1ыопсымрэ ащ ибаиныгъэрэ: мэзэу, псыхъоу и1эхэр, ащ ахэсхэр.
Литературэр

1. АРИГИ-м иархив. Ф.1. П.21. Д.85. Купл1ашъхьэ орэд. Къэзы1уагъэр 1эк1эгъу Ибрахьим Къасполъэты ыкъу, зытхыгъэр Хэшхы Индар. Къ. Тэхъутэмыкъуай, 1960-рэ илъэс.

2.АРИГИ-м ифонотек. Натрыф упк1эпк1э орэд. К. №390(10). Къэзы1уагъэр Борс Хъаний Умарэ ыпхъу. Къ. Нэшъукъуай, 2003-рэ илъэсым сигъэтхыжьыгъагъ.

3.АРИГИ-м ифонотек. Нысащэ орэд. К. №324 (10). Къэзы1уагъэр Нэхэу Дах Зек1ошыу ыпхъу. Къ. Джэджэхьабл, 2001-рэ илъэсым сигъэтхыжьыгъ.

4.АРИГИ-м ифонотек. Мерэм игъыбз. К. №512(31). Къэзы1уагъэр Бузэрэ Аминэт Нухьэ ыпхъу. Къ. Хьатикъуай, 2005-рэ илъэсым сигъэтхыжьыгъ.

5.Налоев З.М. У истоков песенного искусства адыгов / З. М. Налоев. // НПИНА. — Т. 1. — М.: Сов. композитор, 1986. — С. 26.

6. Белинский В.Г. Собр. соч.: В 3 т. Т. 3. / В.Г. Белинский. — М.: Гослитиздат, 1948. — С. 790.

7. ВеселовскийА.Н. Историческая поэтика / А.Н. Веселовский. — Л.: ГИХЛ, 1940. — С. 73.


Нэхэе С.М.


скачать dle 11.3
Наш коллектив
Партнеры