Лъэпкъ цIыкIухэм заригъэужьыжьыгъ

Октябрьскэ революциеу дунаир тIо зыгощи, зыми фэмыдэ социалистическэ къэралыгъо зыгъэпсыгъэр зыщыIагъэр илъэси 100 мэхъу. Байхэм ямылъку къаIахи къэралыгъом иеу, чIыгури коллективнэ хъызмэтэу ашIыгъэх. Байи тхьамыкIи щымыIэжьэу, зэкIэри зэфэдэнхэу революциер зышIыгъэхэр фэягъэх.

Ацумыжъ Казбек
Совет хэгъэгум фэдэ дунаим тетыгъэп, ащ игъэпсакIохэм щысэ зытырахын щыIагъэп. Арышъ, къэралыгъом изэхэщакIохэм афэмыгъэхъугъэ горэхэри къыхэкIыгъ, ау тэщ фэдэ лъэпкъ макIэхэр мыкIодыжьыпэнхэмкIэ, ахэм непэ фэдэу къэралыгъо статус яIэнымкIэ революцием мэхьанэшхо зэриIагъэм, ишIуагъэу къэкIуагъэм уенэгуенэу щытэп.
Революциер зыщыIагъэр илъэси 100 зыщыхъурэм ащ фэгъэхьыгъэу гущыIэгъу тшIыгъэ тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, гуманитар ушэтынхэм апылъ Адыгэ республикэ институтым иIофышIэу Ацумыжъ Казбек. Урысыем и Къыблэ революциер зэрэщыкIуагъэр, Совет хабзэр зэрэщагъэуцугъэр ащ къытфиIотагъ.
— Лъэпкъыбэ зыщыпсэурэ Пшызэ шъолъыр ыкIи хы ШIуцIэ Iушъом Совет хабзэр ащыгъэуцугъошIугъэп, — къеIуатэ Ацумыжъым. — Ушъхьагъоу ащ иIагъэхэм ащыщыгъ лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ чIыпIэм зэрэщыпсэущтыгъэр. Ау большевикхэм япрограммэу Лениным зэхигъэуцуагъэм къыщыIогъэ гущыIэхэм яшIуагъэ къэкIуагъ. Урысыем щыпсэурэ лъэпкъхэм зэкIэми зэфэдэ фитыныгъэхэр яIэнхэу, лъэпкъ пэпчъ ежь-ежьырэу ищыIакIэ ыгъэпсынэу ащ итхэгъагъ. Ар лъэпкъ макIэхэм агу рихьыгъ, дырагъэштагъ, хабзэм игъэуцункIэ ащ ишIогъэшхо къэкIуагъ.
Апэу Пшызэ шъолъыр ыкIи хы ШIуцIэ Iушъом Совет хабзэр зыщыщагъэуцугъэр ТIуапс. Ар зыхъугъэр 1917-рэ илъэсым шэкIогъум и 3-р ары. Ащ къыкIэлъыкIоу Новороссийскэ Совет хабзэр щагъэпсыгъ, етIанэ Екатеринодар. 1917-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ ыкIи итыгъэгъазэ Мыекъопэ ыкIи Екатеринодар отделхэм ахэхьэрэ чылэхэм, къутырхэм Совет хабзэр анэсы. 1918-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и
9-м Мыекъуапэ Совет хабзэр къынэсы. Мы Iофым яIахьышхо хэлъ Хьахъурэтэ Шыхьанчэрыерэ Шэуджэн Мосэрэ.
Тыгъэгъазэр имыкIызэ Мыекъопэ отделым хэхьэрэ къуаджэхэм, къутырхэм зэкIэми Совет хабзэр ащагъэуцу. Къоджэ 12-мэ ялIыкIохэр зыхэлэжьэрэ зэIукIэм щаштэгъэ резолюцием къыщиIощтыгъ къушъхьэчIэсхэр зэмыблэжьхэу шъхьафитныгъэ къафэзыхьыгъэ хэбзакIэр къызэраухъумэщтыр.
Хьахъурэтэ Шыхьанчэрый
Революционнэ кIуачIэхэр зэкъощэгъэнхэмкIэ мэхьанэшхо иIагъ Пшызэ шъолъыр и Советхэм яа I-рэ зэфэсэу 1918-рэ илъэсым имэзае Ермэлхьаблэ щыкIуагъэм. Ащ Совет хабзэр шъолъырым зэрэщагъэуцугъэр къыщаIуагъ, нэбгырэ 39-рэ хъурэ Кубанскэ хэку исполкомыр щызэхащагъ, Ян Полуян тхьаматэу щыхадзыгъ. Зэфэсыр цIыфхэм къяджагъ контрреволюцием пхъашэу пэуцужьынхэу. Шэуджэн Мосэ зэфэсым хэлэжьэнэу хъугъагъэп, ау большевик фракцием ар испокомым хэтын фаеу елъытэ ыкIи ащ тетэуи мэхъу. Ар революционнэ частхэм гъомылапхъэ аIэкIэгъэхьэгъэным иIоф фагъазэ.
Хабзэр хэкум щыгъэуцугъэми, Екатеринодар контрреволюционерхэм ягупчэу къанэщтыгъ. Ар Дзэ Плъыжьым ыштэным пае 1918-рэ илъэсым гъэтхапэм и 8-м революцием ипыйхэм зао арешIылIэ. Край правительствэм идзэу нэбгырэ мини 4 фэдиз зыхэтыгъэр (ащ атаманэу Филимоновымрэ полковникэу Покровскэмрэ япэщагъэх) зэкIакIошъ, Щынджые дэжь къыщэуцу. Мыщ зэхэтэкъогъэ белогвардейскэ отрядхэр щызэрэугъоихэшъ, Кубанскэ добровольнэ дзэ щызэхащэ.
Гъэтхапэм и 14-м, 1918-рэ илъэсым Красногвардейскэ отрядхэм Екатеринодар аштэ. А мэфэ дэдэм Ермэлхьаблэ къикIыжьи хэку исполкомыр Екатеринодар къэкIожьыгъ. А илъэсым имэлылъфэгъу Екатеринодар Пшызэ шъолъырым и Советхэм яя II-рэ зэфэсэу щыкIуагъэм хэкум игъэпсынкIэ мэхьанэшхо иIагъ. Зэфэсым Пшызэ шъолъыр Советскэ Республикэ щыIэ зэрэхъугъэр, ар РСФСР-м зэрэщыщыр къыщаIуагъ. Мыщ мэхьанэ щыратэу Брест-Литовскэ мамырныгъэ зэзэгъыныгъэм зэрэдырагъаштэрэм, Дзэ Плъыжьым, хэку ыкIи чIыпIэ совнаркомхэм язэхэщэн, пенсиехэм, пособиехэм, псауныгъэм икъэухъумэн, гъэсэныгъэм яIофыгъохэм ащытегущыIагъэх. Шэуджэн Мосэ къушъхьэчIэсхэм яIофхэмкIэ комиссарэу хадзы.
Зэфэсыр кIозэ, Екатеринодар белогвардейцэхэу Корниловыр зипащэхэр къытебанэх. Къадзыхьэгъэ къалэр къагъэгъунэнэу Новороссийскэ, ТIуапсэ, Мыекъуапэ революционнэ отрядхэр арэкIыхэшъ макIох, ежь Екатеринодари илэжьакIохэм зыкъаIэты. КъушъхьэчIэсхэр, адыгэ къуаджэхэр къалэр къаухъумэнымкIэ красногвардейцэхэм IэпыIэгъу афэхъух.
Шэуджэн Мосэ исаугъэт
Революцием къыкIэлъыкIогъэ граждан заом тхьамыкIэгъуабэ цIыфхэм къафихьыгъ. Адыгэхэмрэ къэзэкъ лэжьакIохэмрэ зэкъотхэу Совет Республикэ ныбжьыкIэр къаухъумэщтыгъ. Адыгэхэр Дзэ Плъыжьым ащэщтыгъэх. Хьатыгъужъыкъуае, Улапэ, Джамбэчые, Адэмые ащыщхэр дзэм кIощтыгъэх. Арэу щытми, 1918-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ Пшызэ шъолъыр белогвардейцэхэм аштэ. Генералэу Деникиныр зипэщэ белогвардейцэхэм атаманхэм яхабзэ икIэрыкIэу агъэуцужьы. А лъэхъаным лажьэ ямыIэу цIыфыбэ агъэкIодыгъ, аукIыгъ, станицэхэр, къуаджэхэр зэрапхъуагъэх. Ащ фэдэу а лъэхъаным белогвардейцэхэм аукIыгъэхэм ащыщых Шэуджэн Мосэрэ Гощэунаерэ, Мамыжъ Мусэ, Хьатитэ Мыхьамодэ ыкIи нэмыкIхэр.
Гъобэкъуае лажьэ ямыIэу деникинцэхэм нэбгырэ 320-рэ а уахътэм щаукIыгъагъ. Къуаджэм сабый ибэхэр, шъузабэхэр ыкIи нэжъ-Iужъхэр арых къыдэнэгъагъэхэр. Аскъэлаехэм Екатеринодар ихэушъхьафыкIыгъэ Совет фатхыгъэ тхылъым итхэгъагъ белогвардейцэхэм къуаджэхэр зэрахъункIэщтыгъэхэр, цIыфэу лажьэ зимыIэхэр зэраукIыщтыгъэхэр, жъалымыгъэкIэ зэрадэзекIощтыгъэхэр.
1920-рэ илъэсым гъэтхапэм и 22-м Апэрэ Шыудзэ плъыжьыр Мыекъуапэ къыдэхьагъ. Документхэм къызэрагъэнафэрэмкIэ, адыгэ нэбгырэ 500 фэдиз ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ Совет хабзэр къаухъумэнэу дзэм кIуагъэх. Ахэм бзылъфыгъитIу ахэтыгъ.
1920-рэ илъэсым, гъэтхапэм Мыекъуапэ, Новороссийскэ ыкIи нэмыкI чIыпIэхэр Дзэ Плъыжьым шъхьафит ешIыжьых. ЕтIанэ хабзэм игъэпытэн, къуаджэхэм язэтегъэуцожьын ыуж ехьэх. А лъэхъаным хэку исполкомым итхьаматэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые хабзэм игъэпсынкIэ Iофышхо ешIэ. Iофыгъо зэфэшъхьафхэм язэшIохын пэрыохъу къыфэхъущтыгъ лъэпкъ зэхэдзэу цIыфхэм ахэлъыгъэр. АщкIэ къушъхьэчIэс байхэм яягъэ къакIощтыгъ. Автоном хэкум игъэпсын пэуцужьыщтыгъэхэм ащыщыгъ буржуазнэ-националистическэ зекIуакIэхэу мылъку зиIэгъэ цIыфхэм къахафэщтыгъэхэр. Ахэр фэягъэх Адыгеир РСФСР-м хэмытэу псэуным.
Адыгэ хэкум Совет хабзэм ищыгъэпсын лъапсэ фэхъугъ Адыгеим и Советхэм яа I-рэ хэку зэфэс. Ар 1922-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 7-м къыщегъэжьагъэу и 10-м нэс къуаджэу Хьакурынэхьаблэ щыкIуагъ. Зэфэсым зэкIэмкIи делегати 151-рэ хэлэжьэгъагъ. Ащ щыщэу нэбгыри 100-р адыгагъ. Зэфэсым Советэу щагъэнэфагъэм иисполком нэбгырэ 31-рэ хэтыгъ. Исполкомым Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые итхьаматэу хадзы.
Зэфэсым Всероссийскэ зэфэсым кIощтхэр щыхадзыгъэх. Ахэр Хьахъурэтэ Шыхьанчэрый, Сихъу Сэфэрбый, Степан Заемэ, Цэй Шъэлихь ыкIи БжьэшIо Аслъанбэч арыгъэх.
Зэфэсым хэлэжьагъэхэм РСФСР-м и ВЦИК лъэIу тхылъкIэ зыфагъэзагъ Адыгэ автоном хэкум игъунапкъэхэр къэзыгъэнэфэщт комиссие къыгъэкIонэу. Комиссием къызэригъэнэфагъэмкIэ, хэкум ичIыгу Пшызэрэ Лабэрэ ясэмэгубгъукIэ километри 10-м къыщегъэжьагъэу 30-м нахьыбэ имышъомбгъуагъэу квадратнэ километрэ 2660-рэ хъущтыгъ. А лъэхъаным хэкум нэбгырэ 114570-рэ щыпсэущтыгъ.
Октябрьскэ революцием ишIуагъэкIэ Урысыем адрэ щыпсэурэ лъэпкъхэм афэдэу адыгэхэм шъхьафитныгъэ яIэ, лъэныкъуабэхэмкIэ амалхэр щыIэхэ хъугъэ. Охътэ кIэкIым къыкIоцI тхыбзэ лъэпкъым иIэ мэхъу, къуаджэ, къутыр, станицэ пэпчъ еджапIэхэр къащызэIуахых. Клубхэм, нэмыкI культурнэ-просветительскэ учреждениехэм Iоф ашIэу рагъажьэ. Лъэпкъым ежь илитературэ, иискусствэ иIэ мэхъу.
Совет хабзэм иапэрэ илъэсхэм къащегъэжьагъэу кIэлэегъэджэ кадрэхэм якъэгъэхьазырын ынаIэ тыредзэ ыкIи а Iофыгъор зэшIуехы. Революцием ишIуагъэкIэ лъэпкъ макIэхэм автономиехэр яIэ хъугъэх. Ахэм зэкIэ сэ сшъхьэкIэ осэшхо афэсэшIы.

СИХЪУ Гощнагъу.
Источникскачать dle 11.3