Нэхэе Саид: Адыгэ щытхъу орэдхэр

Щытхъу орэдкlэ заджэхэрэр лъэпкъ произведениехэу зыгорэмэ ящытхъурэ ядаушрэ ахэр къызфагъэфедэнхэм фэшl къызщаlохэрэр арых. Къызхэкlыгъэхэмрэ якъэхъукlэрэкlэ ахэр умэхъын орэдмэ яхьыщырых, ау ягъэпсыкlэкlи, пшъэрылъэу яlэмкlи чlыопсымрэ ащ икlочlэ лъэшхэмрэ умэхъын гущыlэхэмкlэ къызфагъэlорышlэнхэ гухэлъ яlэп. Ахэр ижъырэ зэман чыжьэхэм щыlэу хъугъэх. Ащ къыхэкlыкlэ ахэмэ къахэщы пэсэрэ цlыфхэм ядунэееплъыкlэ.
Щытхъу орэдэу адыгэхэм зэхалъхьагъэхэм ахэтых: нысэщэ орэдхэр, кушъэ орэдхэр, сабый орэдхэр. Къэlогъэн фае, тилъэхъан къынэсыжьыгъэ нысэщэ орэдхэр адрэ орэд лъэпкъхэм лъэш дэдэу зэратекlхэрэр. Ахэмэ мифологием е lэзэным афэгъэхьыгъэ орэдхэм афэдэу убзэныр, лъэlоныр, кlочlэ щынагъомэ ашlолlыкlыныр къахэщыжьырэп. Ахэр зэхэзылъхьагъэхэм ыкlи къэзыlохэрэм яцыхьэ зытелъыжь, яамалмэ икъоу ащыгъозэ цlыфхэр арых. Ахэр зыусыгъэхэр анахьэу зыгъэгумэкlыхэрэр шэкlоным гъэхъагъэ щашlыныр, ящыкlэгъэ дэдэу щыт ощхыр къырагъэщхыныр, уlагъэхэр ыкlи фыкъуагъэ зытелъхэр хъужьынхэр, тхьамыкlагъоу къафыкъокlыгъэм ыгъэгумэкlынхэр арыхэп, унэгъуакlэ щыlэ зэрэхъугъэм къыхьыгъэ гушlуагъор, чэфыгъор арых нахь. Ахэмэ къахэфэжьхэрэп узыр зезыхьэхэрэр, нэмыкlырэ гумэкlыгъохэр, ащ ахэтхэр цlыфхэу насып къызфыкъокlыгъэхэр, хъяр къызфэкlуагъэхэр, гушlуагъо зиlэхэр арых.
Адыгэ нысэщэ джэгур театрэ гъэпсыкlэ зиlэ къэлъэгъорэ хэгъашъоу щыт. Ащ lофтхьабзэу щызэрахьэрэ пстэуми гъэшlон орэдхэр ягъусэх. Джащ фэдэх, гущыlэм пае, нысэ къащэ хъумэ къа1орэ шъузыщэ орэдыр, шъэощэжь орэдыр, нысэ гъэшlо орэдыр, lэнэгъэудж орэдыр, нэмыкlхэу гъэшlон зыхэлъэу нысащэм къыщаlохэрэр.
Къызфэтlогъэ орэдхэм гупшысэ шъхьаlэу ахэлъыр унэгъуакlэ езгъэжьэгъэ ныбжьыкlэхэм шlу къадэхъунэу, яунагъо унэгъо кlыхьэу, пытэу, зэгурыlоныгъэ илъэу щыlэнхэу афэлъэlогъэныр ары. Ахэмэ анахьэу зидахэ къыщаlорэр нысакlэр ары. Мыщ дэжьым ащыгъупшэрэп умэхъын кlуачlэ гущыlэм зэрэхэлъыр. Нысэм изытет шъыпкъэм нахьи нахь дэгъу хъунэу зэрашlоигъор орэдхэм къащаlо. Орэдхэм нысэм идэхагъэ, шlыкlашlоу зэрэщытым, нэшэнэшlухэр зэрэхэлъым ягугъу бэрэ къащашlы: «Огум ит мазэр ынап», «Нэпэ дахэм зегъазэ!», «Мэзыпчэныпшъ, дахэу пшъэкlыхь». Арэу тlоми, етlани зы лъэныкъо кlэдгъэтхъын фае: нысэм идэхагъэ, иlушыгъэ къаlо пэтзэ, нысэм фэгъэхьыгъэ сэмэркъэу сатырхэри мымакlэу орэдым хагъахьэщтыгъэ: «пхъэчаим фэдэу псыгъуабзэу, щыуаным фэдэу фыжьыбзэу, ыбзэгу чэм бзэгум фэдэу кlахьыжъэу, жъэу тиlэр езыфыжьэщт нысэр къэтэща». Ар сэмэркъэум фэд, ау нысэм нэ тырамыгъэфэн гупшысэри зыдаlыгъэу, зэрэпсэун фаер, жъыхэр ылъытэнхэ зэрэфаер гурагъаlощтыгъэ.
Анахь шэнышlоу нысэм хэлъыр lофшlэныр икlасэу, фэкъулаеу зэрэщытыр ары: «Мэстэпэрыд, идагъэр ешlэ»; «Чъыр лэныстэшхор огъабзэ, чъыр мэстэ цlыкlум урэдэ» ыкlи нэмыкlхэр. Ар бай дэд:
Орэдэ, дахэр къэтэща, орэдэдэ маф,
Орэдэ, мэстэплъ, дышъэплъырыд, орэдэд маф,
Орэдэ, ныбжьыкlэ зигъу, орэдэдэ маф,
Орэдэ хьакlэщ кlуал, орэдэдэ маф,
Орэдэ, мастэр егъатхэ, орэдэдэ маф,
Орэдэ, тхыпхъэр зэблещи, орэдэдэ маф,
Орэдэ, щыр мышъэ lапшъ, орэдэдэ маф
Орэдэ, дышъэр ыlэбжъан, орэдэдэ маф,
Орэдэ шъхьацыпэ тlыргъу, орэдэдэ маф,
Орэдэ, тыгъурыгъун, орэдэдэ маф…




Нэхэе Саид








скачать dle 11.3