Решаем вместе
Знаете, какая помощь от государства необходима, чтобы реализовать свой потенциал на максимум?
Телефоны приемной:

Лъэхъаным ицIыфышхуитIу

14 ноябрь 2017, Вторник
1 273
0

ШэкIогъум и 8-м гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм и ШIэныгъэ Совет мэфэкI зэхэсыгъо иIагъ. Ар тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Аулъэ Малыч (щыIэжьэп) къызыхъугъэр илъэси 100 ыкIи тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Нэпсэу Фазиль ыныбжь (псау) илъэси 100 зэрэхъугъэхэм афэгъэхьыгъагъ.



АУЛЪЭ Малыч

Адыгеим игъэсэныгъэ системэ ыпэкIэ лъызыгъэкIотагъэхэу, хэгъэгу ыкIи лъэпкъ шIэныгъэм зиIахь ин хэзылъхьагъэхэу, лIэужыкIэхэр щыIэныгъэ-шIэныгъэ нэфыпсым къыфэгъэущыгъэнхэм, цIыфыгъэ хэбзэшIухэм афэпIугъэнхэм, ащ готэу тарихъ шIэныгъэмкIэ ыкIи нэмыкI лъэныкъохэмкIэ гъэзагъэу Iофышхо зылэжьыгъэхэ цIыфышхуитIур агу къагъэкIыжьыныр, яшIулэжьыгъэ лъагъо джыри зэ рыплъэжьынхэр ары мэфэкI зэхэсыгъом хэлажьэхэрэм мурадэу яIагъэр.
ШIэныгъэ зэхахьэр шIуфэс гущыIэкIэ къызэIуихыгъ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм ипащэу, философие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу ЛIыIужъу Адам. Лъэпкъым къыхэкIыгъэ гъэсэгъэшхуитIумэ ацIэкIэ мы зэхэсыгъор зэрэзэхащагъэр, Хэгъэгум, лъэпкъым апашъхьэ шIушIэгъэ бэдэдэу щыряIэм утегущыIэныр, мэхьанэ фэпшIыныр игъоу зэралъытагъэр къыIуагъ. ЗэIукIэм хэлажьэхэрэм Аулъэ лIакъом щыщхэр, ШапсыгъэкIэ — Шъыжъхэм ялIыкIо, институтым, АКъУ-м яшIэныгъэлэжьхэр ыкIи илъэси 100 ныбжьыр зыфыхагъэунэфыкIырэ М. Аулъэмрэ Ф. Нэпсэумрэ лъытэныгъэ-шъхьэкIэфэ ин афэзышIыхэу, ахэр дэгъоу зышIэхэу, зыгу шIукIэ къинагъэхэр къызэрэкIуагъэхэр, зэрэхэлажьэхэрэр къыхигъэщыгъ.
ГущыIэ шъхьаIэу «Аутлев Малич Гайсович: линия жизни» зыфиIорэр зэхэсыгъом къыщишIыгъ институтым ипащэ игуадзэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Пэнэшъу Аскэр.
— Непэрэ тимэфэкI Iофтхьабзэ лъэхъаным ицIыф пэрытитIу, тиинститут илъэсыбэм ипэщагъэхэм зигупшысэкIэ, зиIофшIакIэкIэ зиуахътэ зыгъэкIэрэкIагъэхэм афэгъэхьыгъ. Ахэр шIоу алэжьыгъэмкIэ, яцIыф хэбзэ дахэкIэ тишIэжь къыхэнагъэх. НэбгыритIури революцием илэгъугъэх, зэфэдэу тIуми ягъашIэ лъэпкъым иакъыл-шIэныгъэ изыкъегъэIэтын, изегъэушъомбгъун фагъэшъошагъ, — къыIуагъ Аскэр.
Ащ ыужым IупкIэу Аулъэ Малыч икъэхъукIэ, иеджакIэ, игупшысэ зэрэуцугъэм, зэрэIофшIэкIо иныгъэм, зэкIэ пэкIэкIыгъэу, ышъхьэ къырыкIуагъэм къатегущыIагъ.
Аулъэ Малыч абдзэхэ къоджэ закъоу (Шэуджэн районым ит) Хьакурынэхьаблэ шэкIогъум и 8-м, 1917-рэ илъэсым мэкъумэщышIэ унагъо къыщыхъугъ. Ау ятэу Хьайсэр сабыир илъэс мыхъугъэу тифым илIыкIыгъ. Янэу Гощэунае ытыщ къэкIожьи, кIэлэцIыкIур янэрэ янэшэу Мосэрэ зэдапIугъ. Сабый дышъэу къэтэджыгъ, янэшыпхъу-янэшхэм шIудэдэ алъэгъоу, зыхалъхьан щыIагъэп. ШIэгъошIу, упчIэрылэу къэтэджыгъ. Янэу Гощэунае бзылъфыгъэ зэкIэубытэгъэ Iушыгъ, нэхъой ин хэлъыгъ, IофышIэкIошхуагъ, дэн-бзэныр, IэшIоу пщэрыхьаныр къыдэхъущтыгъэх. КъурIаным еджэщтыгъ, нэмаз ышIыщтыгъ. Исабыйи тхьэшIошъхъуныгъэ хилъхьаным фэягъ, ары къоджэ медрысэм илъэси 5 — 6 нахь ымыныбжьэу Малыч зыкIычIагъэхьагъэри. Шъэожъые сэнаущыр пIэлъэ кIэкIым КъурIаным псым фэдэу къеджэ хъугъэ, ар щэ зыджыгъэм медрысэр къыухыгъэкIэ алъытэщтыгъ. Арапыбзэр зэрэзэригъэшIагъэр ыужым Малыч къыфэфедэжьыгъ.
Янэшэу Мосэ ихьакIэщ пчыхьапэрэ щызэхихыщтыгъэ къэбархэм, тхыдэхэм, таурыхъхэм, нарт орэдыжъхэм ядэIуныр кIэлэцIыкIум икIэсагъ, ежьми бэ езбырэу къыIонэу ышIэ хъугъэр. Аузэ нахь хэхъуагъ, зиIэтыгъ. Къоджэ ублэпIэ еджапIэм Малыч щеджагъ, адыгабзэр, урысыбзэр, хьисапыр щарагъашIэщтыгъ. Ау Мосэ къыгурыIощтыгъ урысыбзэр дэгъоу бгъэфедэн плъэкIынэу пIэ къихьаным имэхьанэ, ащ пытэу плъэ узэрэтыригъэуцощтыр. Щэгъумэ станицэм Малыч янэшхэу Мосэрэ Гъазэлыерэ яныбджэгъу къэзэкъэу Лукьян Осипович Ларионовыр иунагъокIэ дэсыгъ. Бын-унэгъо Iужъу дэхагъ, Iэдэбхэу, зэрэлъытэхэу. Ахэм адэжь Малыч Мосэ ыщагъ, ублэпIэ еджапIэм щычIагъэхьагъ. Апэрэ илъэс еджэгъур кIэлэцIыкIум къыфэкъиныгъэми, ятIонэрэ илъэсым илэгъухэм анахь дэгъоу, къахэщэу иеджэнкIи, изекIокIэ-шIыкIэкIи Малыч хъугъэ. Класситфыр ащ къыщиухыгъ. Мы станицэм зыщыIэгъэ уахътэр ыужыкIэ бэрэ игукъэкIыжьхэм къахэфэ Аулъэм, апэрэ гъэсэныгъэ лъэбэкъур ащ щидзыгъ. Малыч Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумэу Краснодар дэтыгъэм щеджагъ, езгъэджагъэхэр, а лъэхъаным ылъэгъугъэхэр ныбжьырэу ыгу къинагъэх. Малыч еджэныр лъэшэу икIэсагъ, художественнэ тхылъыбэм яджэщтыгъ, урыс классикэм фэщэгъагъ, еджэным готэу общественнэ Iофхэми чанэу сыдигъокIи ахэлажьэщтыгъ. НыбжьыкIабзэу мышIэныгъэр къуаджэм щыгъэкIодыгъэным иIахь хилъхьагъ, еджэным готэу, егъэджэн-гъэсэныгъэ Iофыри ыгъэцакIэу, апшъэрэ еджэпIэшхом — Краснодар кIэлэегъэджэ институтым ифизикэ-хьисап факультет щеджэзэ, Яблоновскэм дэт консервышI заводым ипчыхьэ школ рабочхэри щыригъэджагъэх. Институтыр дэгъу дэдэу къызеухым, хэкуоном пIэлъэ кIэкIым, етIанэ Пэнэжьыкъое гурыт еджапIэм физикэмрэ хьисапымрэкIэ кIэлэегъаджэу, станицэу Джаджэм гуетыныгъэ ин хэлъэу Iоф ащишIагъ.


НЭПСЭУ Фазиль

ИлъэсыкIэ еджэгъум ыкIэм Фэдз гурыт еджапIэм ипащэу, илъэс 22-рэ зыныбжьыр агъэнэфагъ. ИлъэситIо Iоф щишIагъ. Хэгъэгу зэошхом зэкIэ гугъэ нэфхэр къызэпыригъэзагъ. Аулъэ Малыч зэошхом хэлэжьагъ, шъхьафитныгъэр, мамырныгъэр къэзыухъумагъэхэм ащыщ. Зэо ужым зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжь хъугъэ, ащ икъэлэмыпэ уасэ зиIэ шIэныгъэ IофшIэгъабэ къычIэкIыгъ. Тарихъыр зэраригъашIэрэр, зэритхырэ закъор арымырэу, ышъхьэкIэ а хъугъэ-шIагъэхэм ахэтыгъ, ахэлэжьагъ. Дзэ академием диссертациер къыщигъэшъыпкъагъ, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидат хъугъэ. Дзэ къулыкъум илъэс 13-рэ хэтыгъ. Адыгэ хэкум къызегъэзэжьым, Адыгэ шIэныгъэ-ушэтэкIо институтым пащэ фашIыгъ, 1954 — 1967-м ащ идиректорыгъ. Лъэпкъ кадрэхэм ягъэхьазырынкIэ, шIэныгъэ тхыгъэхэр къыхэутыгъэнхэмкIэ пшъэрылъ ин дэдэхэр зэшIуихыгъэх. 1967-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Краснодар политехинститутым тарихъымкIэ икафедрэ икIэлэегъэджагъ, илъэс 30 Iоф щишIагъ, студентхэм якIэсагъ, иIофшIэгъухэм агъэлъапIэщтыгъ. 1987-рэ илъэсым доктор диссертациер къыушыхьатыгъ. Краим къикIыти, бэрэ Малыч Мыекъуапэ къакIощтыгъ, адыгэ лъэпкъым къэралыгъо гъэпсыкIэ егъэгъотыгъэным иIахь ин хилъхьагъ, итарихъ IофшIагъэхэр адыгэм игъогу урызыщэх, къыпфызэхэзыфых. ШIэныгъэшхорэ цIыфыгъэ инырэ зыхэлъыгъ, интеллигент шъыпкъагъ — игъэсэныгъэкIи, ишIэныгъэкIи, игубзыгъагъэкIи ыпшъэ укIонэу щытыгъэп. Бэдзэогъум и 14-м, 2001-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ, ау лъэуж нэф дэдэ къыгъэнагъ.
МэфэкIым гущыIэ игъэкIотыгъэ инэу «Напсо Ф. А. — основные вехи биографии» зыфиIорэр къыщишIыгъ шIэныгъэ институтым тарихъымкIэ иотдел ипащэу Ацумыжъ Казбек. Шапсыгъэ хэкушхом ит къуаджэу ШIоикъо лэжьэкIо-мэкъумэщышIэ унагъо Фазиль къызэрэщыхъугъэр, бын Iужъоу зэрапIугъэхэр, Фазиль иеджэкIагъэр, иIупкIэгъагъэр, сэнаущ инэу хэлъыгъэр, Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумыр къыухи, кIэлэегъаджэу Iоф зэришIагъэр, Сыхъум дэт апшъэрэ еджэпIэшхом чIэхьажьи, щеджэзэ, Хэгъэгу зэошхор къызежьэм иеджэн зэрэзэпыугъэр, дзэ къулыкъум зэращагъэр, Грузием ит дзэ училищыр къызеухым, 1942-рэ илъэсым игъэтхапэ зэуапIэм зэрэIухьагъэр, зэкIэ ипсэемыблэжьныгъэ зыфэдагъэр Ацумыжъым къыриIотыкIыгъ. Заом зыпсэ хэзылъхьагъэхэм инасыпкIэ Фазиль ахэфагъэп, орденхэр, медальхэр хэлъэу хэкум къыгъэзэжьыгъ. Адыгеим игъэсэныгъэ-егъэджэн щытхъу хэлъэу фэлэжьагъ. Илъэс 15-рэ Нэпсэу Фазиль Адыгэ кIэлэегъэджэ училищым, илъэс 11-рэ Адыгэ шIэныгъэ-ушэтэкIо институтым япэщагъ. ШIэныгъэ лъэныкъуабэмкIэ гъэзагъэу Iофышхо ылэжьыгъ. 1984 — 1990-рэ илъэсхэм Адыгэ къэралыгъо университетым ипрофессорыгъ. Фазиль иIофшIэгъугъэхэм, ригъэджагъэхэм, иныбджэгъухэм, иIахьылхэм ягупшысэ шIукIэ, дахэкIэ къыхэнагъ ыкIи хэт. ШэкIогъум и 7-м ыныбжь илъэси 100 хъугъэ, зэрэсымаджэр зышIэхэрэр лъэшэу фэгумэкIых цIыфышIум.
МэфэкIым хэлэжьагъ ыкIи псэлъэ кIэкI къыщишIыгъ Краснодар къикIыгъэ хьакIэу, социологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, РАН-м социологиемкIэ и Институт инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу Хьагъур Айтэч. Аулъэ Малыч адыгэлI инэу, шIэныгъэлэжьышхоу, зыпшъэ укIонэу щымыт культурэ лъагэ зэрэхэлъыгъэр, гукIочIэ лъэш зэриIагъэр, патриот-интернационалист инэу зэрэщытыгъэр кIигъэтхъыгъэх. Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу бзэм, литературэм, тарихъым, нэмыкI шIэныгъэхэми язэгъэшIэн-зэхэфын мыпшъыжьэу дэлажьэрэм осэшхо зэриIэр хигъэунэфыкIыгъ, Аулъэ Малыч, Нэпсэу Фазиль афэдэ цIыфышхо губзыгъэхэм ягъогу урыплъэжьыныр, яшIу лIэужхэм зэлъябгъэшIэныр игъоу ылъытагъ.
ШIэныгъэ зэхахьэм псэлъэ фэбэ дахэхэр, гукъэкIыжь гъэшIэгъонхэр къыщыраIотыкIыгъэх шIэныгъэлэжьхэу ЕмтIылъ Разыет, Бырсыр Батырбый, Адыгэ къэралыгъо университетым иректор иупчIэжьэгъоу Пэрэныкъо Вячеслав, Адыгэ кIэлэегъэджэ колледжэу Андырхъое Хъусен ыцIэ зыхьырэм ипащэу Къэгъэзэжь Мурат, адыгэ къэралыгъо университетым тарихъымкIэ ифакультет идеканэу ПэкIэшхо Нурбый.
МэфэкIым щыIагъэх Аулъэ Малыч икIалэу, журналэу «Небо Кубани» зыфиIорэм иотдел ипащэу Джамбулэт ыкIи Нэпсэу Фазиль ишъхьэгъусэу Сафыет ышым ыкъоу, кIэлэегъэджэ Iофым иветеранэу Шъыжъ Хьамедэ. МэфэкI иныр шъхьэкIэфэ-лъытэныгъэ афашIэу зэрафызэхащагъэмкIэ ар зыпшъэ ифагъэхэм «Тхьашъуегъэпсэу» къараIуагъ, ар мы цIыфышхуитIум къалэжьыгъэ шъыпкъэу алъытагъ.

МАМЫРЫКЪО Нуриет.
Источник
скачать dle 11.3
Наш коллектив
Партнеры