Решаем вместе
Знаете, какая помощь от государства необходима, чтобы реализовать свой потенциал на максимум?
Телефоны приемной:

ОДЭЖЬДЭКЪО ХЬАДЖЭМЭТ ИЩЫIЭНЫГЪЭ ЩЫЩ НЭКIУБГЪОХЭР

18 апрель 2019, Четверг
986
0


ЦIыф пэпчъ ежь фыхэхыгъэ щыIэныгъэ гъогу къырэкIо. Одэжьдэкъо Хьаджэмэт ищыIэныгъэ гъогу къызэрыкIу пIон плъэкIыщтэп. Непэ фэдэ мафэм илъэси 110-кIэ узэкIэIэбэжьмэ ар Кубанскэ хэкумкIэ Екатеринодарскэ отделым щыщ къуаджэу Аскъэлае къыщыхъугъ. Къызэрыхъухьагъэр мэкъу-мэщышIэ унагъоу щытыгъ. Сабыим мэфэ заулэ нахь ымыныбжьэу янэ имыIэжьэу къанэ, илъэсибгъу ыныбжьэу яти шIокIоды. Тхьаркъохъо Юныс къызэритхырэмкIэ, Гъобэкъуае дафи аукIыгъэмэ ахэфэгъагъ (АМ, 1994).
Мэзаем и 15-м 1926-рэ илъэсым Хьаджэмэт комсомолым хахьэ, а илъэс дэдэм Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумэу Краснодар дэтыгъэм чIэхьэ ыкIи ар 1930-рэ илъэсым къеухы, ащ лъыпытэу Ростов дэт Темыр-Кавказ коммунистическэ университетым икомсомольскэ отделение чIэхьэ ыкIи ар 1931-рэ илъэсым мэкъуогъу мазэм къеухышъ, бэдзэогъум и 9-м IофшIэныр регъажьэ. Мы лъэхъаныр адыгэ тхэн-еджэн Iофымрэ тхылъ тедзэн Iофымрэ язэхэщэн зыкъегъэIэтыгъэнымкIэ мэхьэнэшхо зиIэгъэ лъэхъанэу щытыгъ. Хьаджэмэт Адыгэ тхылъ тедзапIэмрэ хэку гъэзетэу «Колхоз быракъ» зыфиIорэмрэ илъэс заулэрэ Iоф ащешIэ.
Техникумым чIэсзэ Хьаджэмэт усэ зэхэлъхьанымкIэ апэрэ лъэбэкъухэр ешIых. Усэу ытхыхэрэр хэку гъэзетым, альманахым къыхаутых. ГущыIэм пае, 1929-рэ илъэсым «Адыгэ шъхьафит» зыцIэ сборникым «Адыгэ пшъашъ», «Маим Апэрэ Маф» зыфиIорэ усэхэр къыдигъэхьэгъагъэх. Мы уахътэр ары ащ иапэрэ научнэ-популярнэ тхылъ зитхыгъагъэр. Ар динымрэ шIэныгъэмрэ дунаим игъэпсыкIэ къыраIуалIэрэмэ яхьылIэгъагъ.
1934-1935-рэ илъэсхэм Хьаджэмэт дзэ къулыкъур Дальнэ Востокым щехьы. Ащ къэтыфэ кIалэм къыгурыIуагъ джыри ишIэныгъэ хигъэхъон зэрэфаер. Ащ елъытыгъэу 1936-1940-рэ илъэсхэм Краснодар дэт Къэралыгъо кIэлэегъэджэ интститутым бзэмрэ литературэмрэ яфакультет щеджэ. Ар литературэмкIэ кIэлэегъэджэ гъэсэныгъэ иIэу къеухы ыкIи гъэсэныгъэмкIэ РСФСР-м и Народнэ комиссариат урысыбзэмрэ литературэмрэкIэ щыригъэджэнхэу Хьаджэмэт Мыекъуапэ къыщызэIуахыгъэкIэ Къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым къегъакIо. Ащ ригъэджагъэхэм ащыщых ЗекIогъу Уцужьыкъу, Тхьаркъохъо Юныс ыкIи нэмыкIхэр. Хэгъэгу зэошхор къежьэфэкIэ нэс Хьаджэмэт институтым щырегъаджэх. А уахътэм Лъэпкъ тхылътедзапIэми консультантэу Iоф щешIэ.
Хэгъэгу зэошхор къызежьагъэр мазэ хъугъэ къодыеу регъажьэшъ, Одэжьдэкъо Хьаджэмэт текIоныгъэр къыдахыфэ дзэм къыхэты, чIыпIабэхэм ащэзао. ЛIэблэнагъэу зэрихьагъэмэ апае орденэу «Красная звезда» (1944) зыфиIорэр, медальхэу «За героическую оборону Советского Заполярья» (1945), «За победу над Германией в Великой Отечественной войне» (1945), Рэзэныгъэ тхылъ пчъагъэхэр Г. Сталиным ыцIэкIэ къыфагъэшъуашэх. 1943-рэ илъэсым «капитанэу», 1945-рэ илъэсым «майорэу» заор къеухы, къегъэзэжьы.
Мамыр IофшIэным къызыфегъэзэжьым Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтым Iухьи, пенсием мэкIофэ ащ Iоф щишIагъ, адыгабзэм изэгъэшIэн-изэхэфынкIэ Iофэу ышIэрэм дакIоу шIэныгъэ Iофыр зэхэщэгъэным фэгъэхьыгъэ Iэшъхьэтет IэнатIэхэри ащ бэрэ дигъэцэкIагъэх. 1947-1953-рэ илъэсхэм институтым идиректорыгъ, ащ ыуж бзэмкIэ секторым иIэшъхьэтетэу лэжьагъэ.
Одэжьдэкъо Хьаджэмэт адыгэ еджапIэмэ адыгабзэмрэ урысыбзэмрэ зэращызэрагъашIэрэр нахьышIу шIыгъэным, адыгабзэр куоу зэхэфыгъэным афэгъэхьыгъэу Iофышхо ышIагъ. ЕджапIэмэ адыгабзэр зэращакIущтым ипрограммэ зэхигъэуцоуи къыхэкIыгъ, Iэшъхьэмэфэ Даутэ зэхигъэуцогъэ учебникмэ программыкIэм елъытыгъэу ахэплъэжьмэ, ахэIэзыхьажьзэ пчъагъэрэ къыдигъэкIыжьыгъэх, зэреджэрэ тхылъхэр рецензировать, редактировать шIыгъэнхэм иIахьышIу хишIыхьагъ, урысыбзэмкIэ учебникэу адыгэ еджапIэмэ ащагъэфедэрэмэ ятхыни хэлэжьагъ.
Хьаджэмэт урыс литературэм ипроизведение анахьышIумэ адыгэхэр афэгъэнэIосэгъэнхэмкIи Iоф гъэнэфагъэ ышIагъ. ГущыIэм пае, М. Лермонтовым ироманэу «Тиуахътэ илIыхъужъ» зыфиIорэр, Эльмар Грин иповестэу «Жьыбгъэр къыблэм къекIы» зыфиIорэр ыкIи нэмыкIхэр адыгабзэкIэ зэридзэкIыжьыгъэх.
Одэжьдэкъо Хьаджэмэт исэнэхьаткIэ зыфэгъэзагъэр адыгабзэм изэгъэшIэн ары. Ащ инаучнэ IофшIагъэмэ адыгэ бзэшIэныгъэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щаубытыгъ. Адыгэ бзэшIэныгъэм иIофыгъомэ ащыщэу зэригъэшIэнэу, зэхифынэу Хьаджэмэт анахьыбэу зыпылъыгъэр адыгэ литературабзэм ихэхъоныгъэ гъогу, ащкIэ урысыбзэм къыхэкIэу е урысыбзэмкIэ къэкIэу адыгабзэм къыхэхьэгъэ гущыIэмэ мэхьанэу яIэр ары. Мы IофыгъохэмкIэ ытхыгъэ статьяхэр Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтым къыдигъэкIыгъэ «Ученэ запискэхэм», альманахэу «Зэкъошныгъэм» къарыхьагъэх. Мы Iофыгъомэ афэгъэхьыгъэу ежь иIэ гупшысэхэр хэку гъэзетмэ яджэрэмэ адигощэуи пчъагъэрэ къыхэкIыгъ.
Адыгэ гущыIалъэмэ якъыдэгъэкIынкIэ Одэжьдэкъо Хьаджэмэт Iофышхо ышIагъ. МыщкIэ анахьэу хэбгъэунэфыкIын зытефэрэр «Урыс-адыгэ гущыIалъэу» Одэжьдэкъо Хьаджэмэты иредакциекIэ къыдэкIыгъэр ары. Мы гущыIалъэр IэкIыб хэгъэгу, национальнэ гущыIалъэхэр къыдэзыгъэкIырэ къэралыгъо тхылъ тедзапIэм 1960-рэ илъэсым къыщыдигъэкIыгъ. Ар къыдэкIыным фигъэхьазыры зэхъум Хьаджэмэт мэзэ пчъагъэрэ Москва къыдэсыгъ, тхылъ тедзапIэм IэпыIэгъу фэхъугъ, гущыIалъэр нахь дэгъу зэрэхъуным Iоф къыщыдишIагъ.
«Адыгэ-урыс гущыIалъэу 1975-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыдэкIыгъэми Хьаджэмэт иIофшIэгъэшхо хэлъ. Ащ гущыIалъэм щыщ Iахьышхо зэридзэкIыгъэ, буквэ 15-мэ атефэрэ гущыIэлъэ статьяхэр ыгъэхьазырыгъэх.
«Адыгэ орфографическэ гущыIалъэу» 1968-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыдэкIыгъэр зэхэзыгъэуцуагъэхэми Хьаджэмэт ащыщ.







Зэрэтлъэгъугъэу, адыгабзэмкIэ къыдэкIыгъэ анахь гущыIэлъэ инмэ янахьыбэмэ ащ ишIэныгъэрэ ыкIуачIэрэ ахилъхьагъ. Джыри ытхынэу бэмэ ынаIэ атетэу, ау ахэр ыгъэцэкIэнхэу игъо имыфагъэу илъэс 70-рэм ыныбжь зыщынэсыным ащ идунае ыхъожьыгъ.
ШIэныгъэлэжьхэмэ ащыщхэм шIукIэ игугъу бэрэ ашIыгъ. «ЦIыфыр пхэмытыжьы зыхъукIэ, ащ нахь уегупшысэжьы, – еIо Тхьаркъохъо Юнысэ, – шIуагъэу хэлъыгъэхэри щыкIагъэу фэхъугъэхэри зэогъапшэх. Хьаджэмэты шIушIагъэрэ дэхэIуагъэрэ бэу къыгъэнагъ, ицIыфыгъэ пшъэрылъ зэхишIэу, ежь ышIэн фае горэ ымышIэу къызэрэтетынэным ренэу ынаIэ тыригъэтыщтыгъ. Сыдигъуи ар бэрчэтэу, ыгукIэ хьалэлэу, нэмыкIмэ ишIуагъэ аригъэкIы шIоигъоу зекIощтыгъэ, цIыфыбэми IэпыIэгъу афэхъугъ. Ахэмэ ащыщых ышэу Отечественнэ зэошхом щыфэхыгъэ Мосэм къыщинэгъэ сабыйхэу алъэ тыригъэуцуагъэхэр, ригъэджагъэхэр, ыпIугъэхэр. Ежь Iоф зыдишIэу зыхэтыгъэхэми гъэсэпэтхыдэ дахэ зэриIуагъэу, гъогу тэрэз хихынымкIэ ыгъэгъозагъэу ахэтыри макIэп» (АМ, 1994).
Непэ Одэжьдэкъо Хьаджэмэти ишъхьагъусэу Александра Бахтинари къытхэтыжьхэп, ау ахэм ялъфыгъэхэу Нинэрэ Аслъанрэ ятэ иIофшIагъэхэр агъэлъапIэх, иIэпэрытххэм ащыщхэри, яни яти ясурэтхэри яунэгъо архивхэм ахэлъых. А архивхэм ащыщхэр институтми къахьыгъэх ыкIи непэ ахэм ащыщхэр сайтым къидгъэуцонхэ тлъэкIыщтых. Ахэм ащыщ, гущыIэм пае, Одэжьдэкъо Хьаджэмэт икандидатскэ диссертациеу «Адыгабзэм хэт урыс гущыIэхэр» («Русская лексика в адыгейском языке») зыфиIорэр. Ар 1955-рэ илъэсым Москва ыгъэхьыгъагъ, ау кандидатскэ степеныр къыгъэшъыпкъэжьынэу хъугъэп. Ащ фэд адыгэхэм урысыбзэр зэрэзэрагъэшIэщт тхылъхэм ащыщхэм яIэпэрытххэри къыхэмыутыгъэхэу къэнагъэх. Къыхаутыгъэхэу, зэрырагъэджагъэхэри ахэлъых.
Непэ тэ Одэжьдэкъо Хьаджэмэт адыгабзэм иушэтынкIэ, бзитIушIэныгъэмкIэ, зэреджэщт тхылъхэм, гущыIалъэхэм язэхэгъэуцонкIэ иIофшIагъэхэмкIэ тыгу къинагъ. Ащ иIофшIагъэхэр непи игъэкIотыгъэу тэгъэфедэх. Ежьри адыгэ лъэпкъыр зыгъэбаигъэ, зыгъэиныгъэ жъогъобынэу ташъхьагъ итым зы анахь жъогъо шIэтэу ахэт.


Анцокъо Сурэтскачать dle 11.3
Наш коллектив
Партнеры