Становление и развитие адыгейского литературного языка и письменности
В статье дается краткая библиографическая справка об ученых, внесших вклад в становление и развитие адыгейского литературного языка и письменности.
«Зыбзэгу тхылъ язымыгъэшIыгъэ цIыф лъэпкъэу акъылэгъу зэфэхъугъэ дунаим тетэп», – еIо Анцокъо Хьаджыбэч. Лъэпкъым тхылъыбзэ иIэмэ, тапэкIэ щыIагъэхэм, тинахьыжъхэм зэIуагъэкIэгъэ шIэныгъэр лIэужыкIэу къакIэхъухьэрэмэ зэраратыжьын амалышIоу, лъэпкъ зэгурыIоныгъэри ащ къыкIэлъыкIощтэу ащ ылъытэщтыгъ. «Къэлэмыпэр – Iоф мыгъэкIод, хэбзэ мыгъэулъый, лъэпкъ мыгъэгъуащ, щыIэкIэ амал-къолай, сэнэхьатхэм яустаз», – еIо Хьаджыбэч [1: 36].
ШIэныгъэлэжьыбэхэм къыхагъэщыгъ адыгэ алфавитым тарихъ гъогу кIыхьэ, гъогу къин къызэрикIугъэр [2]. Ахэм къызэратхырэмкIэ, революцием ыпэкIэ, 1814-рэ илъэсым, апэрэу НэтIаукъо ШэрэлIыкъо Хьаджэм арапыбзэм техыгъэу адыгэ алфавит зэхигъэуцогъагъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх 1829-рэ илъэсым И. Грацилевскэм, 1840-рэ илъэсым Л. Я. Люлье урысыбзэм къыпкъырыкIхэзэ адыгэ алфавитхэу зэхагъэуцогъагъэхэр. 1918-рэ илъэсым Блэнэо БатIэкъо латиныбзэр зылъэпсэ алфавит Константинополь къыщыдигъэкIыгъагъ. Нэгъумэ Шори, Бэгугъэ Ахьмэди, ПчыхьалIыкъуи, Анцокъо Хьаджыбэчи нэмыкIхэми адыгэ алфавитым изэхэгъэуцон Iофышхо дашIагъ. Ау, Мэрэтыкъо Къ. къызэрэхигъэунэфыкIырэмкIэ, «мы зигугъу къэтшIыгъэ алфавит пстэури егъэджэн-пIуныгъэмкIэ агъэфедэн алъэкIынэу хъугъэп, адыгэхэр гъэсэныгъэм къыфэIэтыгъэнхэмкIэ, щыIэныгъэм ар щыпхырыщыгъэнымкIэ зэхэгъэуцуакIохэм амал аIэкIэлъыгъэп, IэпыIэгъу къафэхъун гори агъотыгъэп» [3: 108]. Ау, мы зигугъу къэтшIыгъэхэм аблэкIи, Бэрсэй Умарэ 1853-рэ илъэсым алфавити зэхигъэуцуи, а алфавитымкIэ тхыгъэ «Адыгабзэм играмматик» зыфиIорэ тхылъи Тифлис къыщыхиутыгъагъ. АщкIэ илъэс заулэрэ ежь ышъхьэкIэ Ставрополь гимназием адыгэ лъэрыхьэхэм якIалэхэр щыригъэджэгъагъ.
Гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэ япчъэ адыгэмэ апэрэу къафыIузыхыгъэмэ Бэрсэй Умарэ апэ ит. Умарэ 1807 илъэсым Мыекъуапэ пэмычыжьэу щыт чылагъом къыщыхъугъ. Европэм гъэсэныгъэ куу щигъотыгъэу а лъэхъаным анахь цIыф гъэсагъэмэ ащыщыгъ. Ащ бзабэ ышIэщтыгъэ: адыгабзэр, урысыбзэр, французыбзэр, къэндзалыбзэр, тыркубзэр, арапыбзэр.
Бэрсэй Умарэ адыгэ букварэу къыдигъэкIыгъэм епхыгъэу хъугъэ адыгабзэм и Мафэ Адыгэ Республикэм гъэтхапэм и 14-м зэрэщыхагъэунэфыкIырэр. Букварыр урокиплIэу зэтеутыгъ, ащ баснэхэри дэтых. Букварыр 2017-рэ илъэсым Адыгэ Культурэм Игупчэу Тбилиси дэтым къыдигъэкIыжьыгъ.
***
ШIэныгъэ лъапсэ иIэу адыгабзэр зэгъэшIэгъэным апэ дэдэ пыхьагъэр, адыгэ бзэшIэныгъэм иуцун кIэщакIо фэхъугъэр Iэшъхьэмэфэ Дауд Алый ыкъор ары. Ар 1897-рэ илъэсым мэлылъфэгъу мазэм и 10-м абдзэхэ чылэу Хьакурынэхьаблэ къыщыхъугъ. Iэшъхьэмэфэ Даутэ учебникхэр, IэпыIэгъухэр зэхегъэуцох, адыгабзэм иорфографие дэлажьэ ыкIи «Адыгэ орфографическэ гущыIалъэ» 1955-рэ илъэсым ащ къыдегъэкIы. Мы гущыIалъэм гущыIэ 4402-рэ къыдэхьагъ.
БзэшIэныгъэ лэжьэкIошхоу Н. Ф. Яковлевым Iоф дишIэнэу мэхъу ыкIи мы нэбгыритIур зэкIыгъухэу «Краткая грамматика адыгейского (кяхского) языка» зыфиIорэр 1930-рэ илъэсым урысыбзэкIэ, 1931-рэ илъэсым адыгабзэкIэ къыдагъэкIы. Джыри IофшIэгъэшхоу мы нэбгыритIум якъэлэмыпэ къыпыкIыгъэр «Грамматика адыгейского литературного языка» зыфиIоу 1941-рэ илъэсым къыдэкIыгъэр ары.
***
Яковлев Николай Феофан ыкъор анахь шIэныгъэлэжь инэу Урысыем исхэм ащыщыгъ. Кавказыбзэхэм яхьылIэгъэ грамматикэхэри ытхыгъэх, тхыгъабзэ зыгъотыгъэ бзэхэм апае алфавитхэр ыкIи орфографиехэр зэхэгъэуцогъэнхэм яIофы инэу дэлэжьагъ. Iэшъхьэмэфэ Даудэ игъусэу ыпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ IофшIэгъэшхохэр адыгэ лъэпкъым къыфыдигъэкIыгъэх.
***
Рогава Георгий Виссарион ыкъор хъурцэ шIэныгъэлэжь, адыгабзэм иушэтын-зэгъэшIэнкIэ IофшIэгъэ дэгъухэр иIэх. Адыгабзэхэм ятарихъкIэ мэхьэнэшхо зиIэ IофшIагъэу «К вопросу о структуре именных основ и категория грамматических классов в адыгских (черкесских) языках» зыфиIорэр ытхыгъ, ар доктор диссертациеу къыушыхьатыгъ. «Грамматика адыгейского языка» зыфиIорэ IофшIэгъэшхор КIэрэщэ Зайнаб игъусэу 1966-рэ илъэсым къыдагъэкIы. ЗэкIэмкIэ бзэм ехьылIагъэу IофшIэгъи 150-рэ фэдиз иI.
***
Одэжьдэкъо Хьаджэмэт Долэт ыкъор 1909-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 17-м къуаджэу Аскъэлае къыщыхъугъ. 1946-рэ илъэсым щыублагъэу пенсием мэкIофэ нэс Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтым Iоф щишIагъ. Ар илъэс пчъагъэрэ институтым идиректорыгъ.
Одэжьдэкъо Хьаджэмэт инаучнэ IофшIагъэмэ адыгэ бзэшIэныгъэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щаубытыгъ. Хьаджэмэт анахьыбэу зыпылъыгъэр адыгэ литературабзэм иухъумэнрэ игъэпытэнрэ. Урыс литературэм ипроизведениемэ ащыщмэ адыгэхэр нэIуасэ фэхъунхэми Iоф дишIагъ. Ащ М. Лермонтовым ироманэу «Тиуахътэ илIыхъужъ» зыфиIорэр, Эльмар Грин иповестэу «Жьыбгъэр къыблэм къекIы» зыфиIорэр ыкIи нэмыкIхэр адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэх.
Адыгэ гущыIалъэмэ якъыдэгъэкIынкIэ Одэжьдэкъо Хьаджэмэты Iофышхохэр зэшIуихыгъэх, зэхэзыгъэуцуагъэхэми ащыщыгъ. Ащ иредакциекIэ «Урыс-адыгэ гущыIалъэу» гущыIэ мин 30 фэдиз зыдэтыр 1960-рэ илъэсым къыдэкIыгъ.
***
Къомахуэ Мухьадин Абубокирэ ыкъор адыгэ шIэныгъэлэжь ин дэд, адыгабзэхэм язэгъэпшэн IофыгъохэмкIэ, ахэмэ ахэт макъэхэмкIэ ыкIи яграмматикэкIэ, адыгэхэм ахэлъ IорыIуатэхэм абзэкIэ ыкIи нэмыкIхэмкIэ IофшIэн дэгъубэ къыIэкIэкIыгъ. ШIэныгъэхэмкIэ Урысыем и Академие (РАН) бзэшIэныгъэмкIэ и Институты зэIахьылыбзэхэм язэгъэшIэнкIэ иотделы ипащэу илъэс пчъагъэм лэжьагъэ. ШIэныгъэ лъапсэ зиIэ IофшIэгъэ 200-м ехъу иI.
***
КIэрэщэ Зайнаб 1923-рэ илъэсым къуаджэу Кощхьаблэ къыщыхъугъ. ИцIыкIугъом щегъэжьагъэу янэрэ янэшэу КIэрэщэ Темботрэ акIырыплъызэ къэхъугъ. Зэйнаб тхэкIошхом иунагъо илъ шэн-хэбзэ дахэмкIэ апIугъ.
1942-рэ илъэсым гурыт еджапIэр къызеухым, сэнэхьатым икъыхэхын егупшысэжьынэу щытыгъэп: интеллигент унагъом щапIугъэр зыдэкIощтыр гъэнэфэгъагъэ – Мыекъопэ кIэлэегъаджэ институтым Зэйнаб чIэхьэ.
1946-рэ илъэсым Тбилиси икъэралыгъо университет икавказологическэ отделение чIэхьэ, кавказыбзэхэм якафедрэу адыгабзэм изэгъэшIэн пылъыгъэ профессэрэу А.С. Чикобавэрэ Г.В. Рогавэрэ ипащэхэу 1953-рэ илъэсым кандидатскэ диссертациер адыгабзэм фэгъахьыгъэу Тбилиси щеушыхьаты.
Зэйнаб, аспирантурэм ыуж, 1954-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Адыгэ научно-исследовательскэ институтым бзэм, хъишъэм ыкIи литературэм исектор тхьэмэтэ гуадзэу щэлажьэ. ШIэныгъэлэжьэу ХьэтIэнэ Абдул игъусэу «Адыгабзэм изэхэфын гущыIалъэ» Iофышхо дашIэ ыкIи къыдагъэкIы гущыIэ мин 17 фэдиз дэтэу.
КIэрэщэ Зэйнаб адыгэ наукэм ыкIи культурэм, бзэм ылъэныкъокIэ гъэхъэгъэшхохэр зышIыгъэ цIыф. Ар – филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, наукэм изаслуженнэ IофышI, къэралыгъо академикыцIэр къыфагъэшъошагъ. Европейскэ-Кавказологическэ обществэм исовет хэтыгъ. Орденэу «Красного знамени» зыфиIорэр ыкIи медальхэр бэу къыратыгъэх.
КIэрэщэ Зэйнаб бзэм иупчIэхэр къызщаIэтрэ симпозиумхэм, конференциехэм чанэу ахэлажьэщтыгъэ. Нальчик, Черкесск, Сухуми, Тбилиси, Москва, Лондон ащыIагъ. СыдигъокIи бзэм иIахьэхэм ныдэлъфыбзэм изэгъэшIэн фэгъэхьыгъэ Iофыгъохэм ишъыпкъэу адэлэжьагъ.
IофшIэгъэ инэу иIэхэм ащыщых «Адыгабзэм изэхэф гущыIалъэу» ХьатIэнэ Абдулэ игъусэу 1960-рэ илъэсым къыдагъэкIыгъэмрэ В.Г. Рогава кIыгъоу 1966-рэ илъэсым «Грамматика адыгейского языка» зыфиIорэу къыхаутыгъэмрэ.
***
ЗекIогъу Уцужьыкъу Сэфэр ыкъор ШIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ Академием иакадемик, шIэныгъэмкIэ Урысыем изаслуженнэ IофышIэшху. Мыекъопэ кIэлэегъэджэ институтыр 1950-рэ илъэсым къеухы, Тбилисскэ къэралыгъо университетыр 1956-рэ илъэсым къеухышъ, нэужым ащ иаспирантурэ къеухыжьы. 1967-рэ илъэсым филологическэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат научнэ степеныр къегъэшъыпкъэжьы, 1989-рэ илъэсым филологическэ шIэныгъэхэмкIэ доктор научнэ степеныр къыфагъэшъуашэ.
ЗекIогъу Уцужьыкъо Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым бзэшIэныгъэм иотдел инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу илъэс пчъагъэрэ лэжьагъэ. КIуачIэ зиIэ IофшIэгъэ пчъагъэ къыIэкIэкIыгъ.
ЗекIогъу Уцужьыкъо адыгэ IорIуатэхэри, гущыIэжъхэри ыугъоихэу щытыгъ. Ахэр зэкIэ непэ институтым иархив хэбгъотэнхэ плъэкIыщтых. ЗэлъашIэрэ орэдэу «Си Нур» зыфиIорэм игущыIэхэр Уцужьыкъу зытхыгъэхэр.
Ащ ыцIэ энциклопедие пчъагъэмэ адэхьагъ: «Знаменитые люди Кавказа», «Ведущие языковеды мира», «Кто есть кто в кавказоведении», «Адыгэ шIэныгъэм илэжьакIохэр» ыкIи нэмыкIхэм.
***
Тхьаркъуахъо Юныс Аюбэ ыкъор филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, ШIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ Академием иакадемик, профессор, Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху, бзэшIэныгъэ отделым ипащэу илъэс пчъагъэм лэжьагъэ. Тхылъыбэ къыдигъэкIыгъ. Адыгабзэм истилистикэрэ гущыIэлъэ зэхэгъэуцонымрэ илъэс пчъагъэм адэлэжьагъ.
Тхьаркъуахъо Юнысэ нэмыкI шIэныгъэлэжьхэм нахь къызэрахэбгъэщын плъэкIыщтыр гущыIэлъэ зэфэшъхьафыбэ яавторэуи, ясоавторэуи къызэрэдигъэкIыгъэр ары. Ахэр: «Адыгэ-урыс гущыIалъ» (1991), «Урыс-адыгэ гущыIалъ» (2004, 2015), «Синоним гущыIалъ» (1969), «Зэпыщыт адыгэ гущыIэхэм ягущыIалъ» (2003), «Адыгабзэм ифразеологизмэ гущыIалъ» (1980), «Адыгабзэм изэхэф гущыIалъ» (соавтор) ыкIи нэмыкIхэр.
***
Мэрэтыкъо Къасим Хьамос ыкъор филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, ШIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ Академием иакадемик, Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху. Илъэс пчъагъэрэ ар бзэшIэныгъэм иотдел ипэщагъ. IофшIэгъишъэм ехъу иI, монографиехэри иIэх. Нахь зэлъашIэрэ IофшIагъэу иIэр: «ЧIыпIацIэмэ яхьылIэгъэ гущыIалъ» зыфиIорэр ары. Ащ гущыIэ минитIум ехъу дэт. Мэрэтыкъо Къасимэ илъэс 68-м итэу идунай ыхъожьыгъ.
***
Шъаукъо Аскэр Абубэчыр ыкъор филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху. Адыгэ гущыIалъэхэм ягъэпсыкI анахьэу Iоф зыдишIагъэр. Тхьылъми, брошюрэми, статьями – зэкIэмкIи IофшIэгъэ 80 фэдиз къыдигъэкIыгъ.
***
Къомахуэ (НэмытIэкъо) Зарэ 1933-рэ илъэсым шышъхьэIум и 28-м къалэу Краснодар Адыгэ хэкум щызэлъашIэрэ цIыф гъэсагъэу ыкIи Краснодар дэт кIэлэегъэджэ институтым икIэлэегъаджэу НэмытIэкъо Юсыф иунагъо къихъухьагъ.
Зарэ 1951-рэ илъэсым къалэу Мыекъуапэ еджапIэр къыщиухыгъ. 1955-рэ илъэсым Къэбэртэе-Бэлъкъар кIэлэегъэджэ институтым ифилологическэ факультет къеухы, ащ лъыпытэу СССР-м наукэхэмкIэ и Академие бзэ шIэныгъэхэмкIэ и Институты иаспирантурэ чIахьэ. 1959-рэ илъэсым ар къеухы ыкIи ащ Iоф щишIэнэу къычIагъэнэжьы. Къомахуэ Зарэ 1961-рэ илъэсым филологическэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат научнэ степеныр къыфагъэшъуашэ, 1974-рэ илъэсым филологическэ шIэныгъэхэмкIэ доктор научнэ степеныр фагъэшъошагъ. Ащ адыгэ литературабзэхэм яхэхъоныгъэ гъогурэ адыгэ IорыIуатэхэм абзэрэ яхьылIэгъэ IофшIэгъэшхохэр ытхыгъэх.
***
Блэгъожъ Зулкъарин Уцужьыкъо ыкъорфилологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, ШIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ Академием, Урысыем педагогическэ ыкIи социальнэ шIэныгъэхэмкIэ и Академие яакадемик, Урысые Федерациеми, Адыгэ Республикэми шIэныгъэмкIэ яIофышIэшху, Зэкъошныгъэм иорден ыкIи медальхэр къыфагъэшъошагъэх. БзитIушIэныгъэм иIофыгъохэр итхылъхэм къащызэхифыгъ. БзитIушIэныгъэм игупчэ ипащэу илъэс пчъагъэм Iоф ышIагъ, районхэм арыт еджапIэхэм Iэнэ хъураехэр, семинархэр ащызэхищэщтыгъэх, кIэлэегъаджэхэм зэрилъэкIэу ишIуагъэ пчъагъэрэ аригъэкIыгъ.
***
Абрэдж Ачэрдан Нухьэ ыкъор филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху, Урысыем иапшъэрэ еджапIэ изаслуженнэ кIэлэегъадж. Ар Адыгэ къэралыгъо университетым щэлажьэ. Ащ гущыIэгъэпсыкIэм ехьылIэгъэ IофшIагъэхэр бэу иIэх. Ахэм ащыщ «Исследования по лексике и словообразованию адыгейского языка» (2000). КъэкIырацIэхэм яхьылIэгъэ тхыгъэхэри, гущыIалъэхэри иIэх. ЗэкIэмкIи IофшIэгъэ 140 фэдиз къыдигъэкIыгъ.
Непэ адыгабзэм иухъумэн, ипсыхьан дэлажьэх Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым Iут шIэныгъэлэжьхэр:
Гъыщ Нухь Тыркубый ыкъор филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор. Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху. Непэ Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэкIэ щытым ибзэшIэныгъэ отдел иIофышIэ шъхьаIэу мэлажьэ.
БзэшIэныгъэлэжь цIэрыIохэу А. С. Чикобавэ, Х. В. Ломтатидзэ ыкIи Г. В. Рогавэ бзэшIэныгъэмкIэ яшIэныгъэ игъуазэу матхэ. Глаголым фэгъэхьыгъэ Iофыгъохэм ямызэщэу адэлажьэ.
ЕджапIэхэм ащагъэфедэрэ «ПсэушъхьацIэхэм ягущыIалъ» (1990), «Адыгэ-урыс-къэбэртэе псэушъхьэцIэ гущыIалъ» (2005), «Адыгабзэхэм язэгъэпшэн» (2004), «Адыгабзэм иглагол» (1990) зыфиIохэрэр къыдигъэкIыгъэх.
***
Бырсыр Батырбый Махьмудэ ыкъор филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, ШIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ Академием иакадемик, Адыгэ Республикэмрэ Кубаньрэ шIэныгъэмкIэ язаслуженнэ IофышIэшху, Урысыем педагогическэ ыкIи социальнэ шIэныгъэхэмкIэ и Академие иакадемик.
Ащ Тбилисскэ къэралыгъо университетыр 1963-рэ илъэсым тфызакIэкIэ къеухы ыкIи Пщыжъхьэблэ гурыт еджапIэм идиректор гуадзэу илъэсищрэ Iоф ешIэ. 1966-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1985-рэ илъэсым нэс Адыгэ къэралыгъо университетым Iоф щешIэ. 1988-рэ – 1991-рэ илъэсхэм Германием кIэлэегъаджэу щылэжьагъ. Германием къызекIыжь нэуж 1992-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1999-рэ илъэсым нэс Адыгэ Республикэм шIэныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэ яминистрэу Iоф ешIэ. ЕтIанэ Адыгэ къэралыгъо университетым илъэпкъ факультет декан фашIышъ иIофшIэны фэшъыпкъэу фэлажьэ. 2008-рэ илъэсым щегъэжьагъэу Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэкIэ щытым идиректор. 2017-рэ илъэсым щегъэжьагъэу бзэм иотдел иIофышIэ шъхьаIэу мэлажьэ.
Ащ «Структура и история глагольных основ в адыгских языках» зыфиIорэ ыкIи нэмыкIIофшIагъэхэр иIэх. Ахэр анахьэу зыфэгъэхьыгъэхэр морфологиер, фонетикэр, бзэм итарихъ, бзэм изэхъокIын ыкIи нэмыкIхэр. Ащ нэмыкIэу апшъэрэ ыкIи гурыт еджапIэхэр зэреджэщт тхылъхэр, IэпыIэгъухэр икъэлэмыпэ къыпыкIыгъэх, агъэфедэщт программэхэр, гущыIалъэхэр зэхигъэуцуагъэх.
Мы аужрэ илъэсхэм Бырсыр Батырбый ишIуагъэкIэ «Адыгабзэм изэхэф гущыIалъэу» илъэс пчъагъэм зэкIэри зэжагъэхэр томищ хъоу къыдэкIыгъ. 2017-рэ илъэсым гущыIалъэм Къэралыгъо премие къыфагъэшъошагъ. Ащ нэмыкIэу убыхыбзэм псэ къызэрэпигъэкIэжьыщтым Батырбый ишъыпкъэу пылъ. «Убых-адыгэ-урыс гущыIалъэм» икъыдэгъэкIын дэлажьэ.
***
Тутарыщ Мариет Адыгэ кIэлэегъэджэ институтым, Пятигорскэ унивесритетым ащеджагъ. Тбилисскэ къэралыгъо университетым иаспирантурэ чIэхьажьышъ «Адыгабзэм хэт цIэунаехэм язэокIыкI» зыфиIорэ темэм дэлажьэ ыкIи ар ащ къыщегъэшъыпкъэжьы. Филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат научнэ степеныр къыфагъэшъуашэ. Непэ Мариет бзэшIэныгъэ отделым инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу Iоф ешIэ.
Тутарыщ Мариет Адыгэ къэралыгъо университетыми илъэс пчъагъэ хъугъэу щэлажьэ. Ежь иметодикэкIэ, ежь иеу екIолIэкIэ гъэшIэгъон къыфигъотыгъэу студентхэм адыгабзэр арегъашIэ. Инджылыбзэр, нэмыкIыбзэхэр зэришIэхэрэр иIэпыIэгъоу адыгабзэр ахэм аригъапшэзэ илекциехэр гъэшIэгъонэу зэхегъэуцох. «Адыгэ-инджылыз-урыс гущыIалъэм» изэхэгъэуцон Iоф дешIэ.
Ащ нэмыкIэу зигугъу къэсшIмэ сшIоигъор, Натхъо Къадыр инджылыбзэкIэ ытхыгъэгъэ романэу «Отчужденные» зыфиIорэр урысыбзэкIэ зэридзэкIыгъ.
***
Тэу Нуриетт Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэкIэ щытым ишIэныгъэ секретарь, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат. Монографиеу «Вопросительные и утвердительные формы в адыгейском языке» къыдигъэкIыгъ. «Адыгабзэм изэхэф гущыIалъэу» томищ хъоу ГУАРИ-м къыдигъэкIыгъэм иавторхэм ыкIи иредакторхэм ащыщ. Адыгабзэр тэдырэ чIыпIи щыпсэурэ цIыфмэ зэрагъэшIэнымкIэ амал яIэным пае интернет проектэу book2 дэлэжьагъэхэрэм ащыщ. Нуриетт телерадиокомпаниеми щылэжьагъ. Адыгэ радиом апэрэу кIэлэцIыкIухэмрэ ныбжьыкIэхэмрэ апае къэтынхэр зэхищэхэу ригъэжьэгъагъ. Адыгэ къэралыгъо телевидением иапэрэ къэтынхэу адыгабзэкIэ ыгъэхьазырыщтыгъэхэм афэгъэзагъэу щытыгъ. Апэу телеурокхэр адыгабзэр зэрагъэшIэнымкIэ ыгъэхьазырыгъагъэх. Урысыеми нэмыкI къэралыгъохэми щызэлъашIэрэ мультфильмэу «Ежик в тумане» («Пщагъомрэ пыжъымрэ») адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъ.
***
Ситымэ Сарэ филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, бзэм иотдел иIофышIэ шъхьаIэу мэлажьэ.
Адыгабзэм ибжъэдыгъу диалект ихэушъхьэфыкIыгъэ нэшанэхэм афэгъэхьыгъэ темэмкIэ Ситымэм кандидатскэ диссертациер 2004-рэ илъэсым къыгъэшъыпкъэжьыгъ. Ащ IофшIэгъэ 60 фэдиз къыхиутыгъ. Ахэм ащыщ монографиеу «Бжедугский диалект в адыгейском языковом мире».
КIэлэцIыкIухэмкIэ нахь Iэрыфэгъу хъуным фэшI «Адыгэ усакIохэм, тхакIохэм атхыгъэхэр», «СикIэсэ макъэхэр», «Андрыхъое Хъусен», «ШIэныгъэм екIурэ кIуачI» зыфиIорэ тхылъхэр къыдигъэкIыгъэх.
Ситымэ Сарэ адыгабзэм ихьатикъое-адэмые къэIуакIэ, бзэм имызакъоу диалект пстэумэ аригъапшэзэ, дэлажьэ.
***
Анцокъо Сурэт адыгэ кIэлэегъэджэ училищэр 1988-рэ илъэсым къеухышъ еджапIэм кIэлэегъаджэу Iохьэ. Iоф ышIэзэ Къэралыгъо университетым илъэпкъ факультет къеухыжьы, аспирантурэми чIэхьажьы.
«Адыгабзэм мыдэныгъэ шъуашэр къызэрэщыгъэлъэгъогъэ шIыкIэхэр» зыфиIорэ темэмкIэ филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат степеныр къегъэшъыпкъэжьы ыкIи ар монографие шIыгъэу къыдегъэкIы. «Анцокъо Хьаджыбэч» (2014), «Напцок (Тхуго) Айшет-хаджи родом из аула Лакшукай» зыфиIорэ тхылъхэр зэхигъэуцуагъэх ыкIи къыдигъэкIыгъэх. «Адыгабзэм итхэнхэбзэ гущыIалъ» (2016) зыфиIорэр ЗекIогъу У., Бырсыр Б. ягъусэу къыдагъэкIыгъ.
Непэ Анцокъо Сурэт бзэм иотдел ипащэу мэлажьэ. ЕджапIэми Iоф щешIэ. Ащ адыгабзэр тимылъэпкъэгъу еджакIохэм арегъашIэ ыкIи ахэр зэреджэрэ тхылъхэм язэхэгъэуцуакIу: «Адыгабзэ», 1-4 классхэм, я 8-рэ классым. КIэлэегъаджэхэм апае методическэ IэпыIэгъухэр зэхегъэуцох, къыдегъэкIых.
2008-рэ илъэсым «Почетный работник общего образования РФ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къыфагъэшъошагъ.
***
Атэжьахьэ Сайхьат Адыгэ къэралыгъо университетым илъэпкъ факультет къыухишъ, етIанэ аспирантурэм чIэхьажьыгъ ыкIи «Адыгабзэм гущыIэхэр гъэпсыгъэ зэрэщыхъухэрэр ыкIи ащ ястиль амалхэр» зыфиIорэ темэмкIэ филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат степеныр къыгъэшъыпкъэжьыгъ. Ар монографие шIыгъэу къыдигъэкIыжьыгъ. Джыри Сайхьат къыкIэIотыкIыжьыныр адыгабзэм къызэрэхэфэрэ шIыкIэхэм гъунэ алъефы, ахэр къетхыхьэ.
Ащ нэмыкIэу Атэжьэхьэ Сайхьат дышъэ ыкIи тыжьын IуданэхэмкIэ хэдыкIыным фэIэпэIас. ЛIэкъо тамыгъэхэр ащ къегъотых ыкIи дэхэ дэдэу хедыкIых.
***
Биданыкъо Марзият Адыгэ къэралыгъо университетым ифилологическэ факультет къыухыгъ. Аспирантурэри къыухыжьыгъ ыкIи 2005-рэ илъэсым «Становление норм адыгейского литературного языка» зыфиIорэ темэмкIэ филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат степеныр къыгъэшъыпкъэжьыгъ. Ар монографие шIыгъэуи къыдигъэкIыжьыгъ. Марзият илъэс пчъагъэрэ кIэлэегъаджэхэм яшIэныгъэ зыщыхагъахъорэ институтым адыгабзэмрэ адыгэ литературэмрэмкIэ методистэу Iоф щишIагъ.
***
Тыгъужъ Гощсымэ Адыгэ къэралыгъо университетым илъэпкъ факультет къыухишъ, етIанэ аспирантурэм чIэхьажьыгъ ыкIи «Адыгабзэм хэт синонимхэмрэ ащ ястиль амалхэмрэ» зыфиIорэ темэмкIэ филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат степеныр къыгъэшъыпкъэжьыгъ. Ар монографие шIыгъэу къыдигъэкIыжьыгъ. Гощсымэ зидиссертацие адыгабзэкIэ апэрэу зытхыгъэмэ ащыщ.
Непэ Тыгъужъ Гощсымэ бзэшIэныгъэ отделым инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу мэлажьэ. Фразеологизмэхэр нарт эпосым къызэрэхафэхэрэр къетхыхьэх.
Литература:
1. Анцокъо Хьаджыбэч (Анчок Хаджибеч) / Составитель: С.Х. Анчек. – Майкоп: Магарин О.Г., 2014. – 172 с.
2. Хатанов А.А. Из истории адыгейских алфавитов // Ученые записки. Том 5. – Краснодар-Майкоп: Краснодарское книжное издательство, 1966; Мэрэтыкъо Къ. Гъэсэныгъэм илъэгъохэщ // Адыгэ Макъ. – Мыекъуапэ, 04. 12. 2001-рэ илъэс.
3. Мэрэтыкъо Къ. Гъэсэныгъэм илъэгъохэщ // Анцокъо Хьаджыбэч (Анчок Хаджибеч) / Составитель: С.Х. Анчек. – Майкоп: Магарин О.Г., 2014. – С. 108-113.
Анчек С.Х., заведующая отделом языка
Читайте также:
05 март 2018, Понедельник
БакIуу Хъанджэрый: Адыгабзэм теухуагъэ гупсысэхэр (Размышления об адыгских языках)
