Решаем вместе
Знаете, какая помощь от государства необходима, чтобы реализовать свой потенциал на максимум?
Телефоны приемной:
» » » БЭГЪ НУРБЫЙ ИПОЭМЭУ «ХЭТМЭ УАЩЫЩА, СИКЪОШ?» ИХУДОЖЕСТВЕННЭ-КОМПОЗИЦИОННЭ ГЪЭПСЫК1

БЭГЪ НУРБЫЙ ИПОЭМЭУ «ХЭТМЭ УАЩЫЩА, СИКЪОШ?» ИХУДОЖЕСТВЕННЭ-КОМПОЗИЦИОННЭ ГЪЭПСЫК1

06 декабрь 2017, Среда
2 252
0

БЭГЪ НУРБЫЙ ИПОЭМЭУ «ХЭТМЭ УАЩЫЩА, СИКЪОШ?» ИХУДОЖЕСТВЕННЭ-КОМПОЗИЦИОННЭ ГЪЭПСЫК1 (Художественно-композиционные особенности поэмы Нурбия Багова «Яродом из 37-го»)

Нурбий Багов — известный адыгейский поэт, поэзия которого представляет собой своеобразный тип творчества. Она отличается не только тематической направленностью, но и новаторскими чертами. Поэт во многом способствовал своим творчеством развитию жанра поэмы в адыгейской литературе.

Ключевые слова: поэма, композиция, поэзия, цикл, лирический герой, автобиографичность творчества

Nurbiy Bagov a well-known Adyghe poet, whose poetry is an original type of creative work. It is notable not only for its thematic orientation, but also for its innovative features. The poet contributed much to the development of the genre of the poem in the Adygean literature.

Keywords: a poem, composition, poetry, cycle, lyrical hero, autobiographical character of his work.

Я ХХ-рэ л1эш1эгъум ият1онэрэ к1элъэныкъо адыге усэм зиушхугъ, ц1ыфым иду-най икъызэ1ухынк1э художественнэ жанрэ ш1ык1э пчъагъэ къыз1эк1игъэхьагъ, адыге гупшысак1эр лъигъэк1отагъ. Лирикэри философиери зэдык1ыгъухэу, зэдэ1эпы1эжьхэзэ жанрэмэ ягъунапкъэмэ зэрагъэушъомбгъугъ. Ар зи1эш1агъэхэм, зитхэк1о нэшанэхэм ащыщ хъугъэ Бэгъ Нурбый.

Бэгъ Нурбый итворчествэ урыгущы1э зыхъук1э зэпэпщэчэу бэ узэгупшысэ-рэр. Ытхыгъэ, къыдигъэк1ыгъэ тхылъ пчъагъэмк1э нэмык1 тхак1охэм къахэщы-рэп, ау ет1ани ахэзымыгъэк1ок1эрэ ежь иунэе тхэк1о Дунай и1. Къэ1ок1э-къэтык1эу, жанрэ-тематическэ лъэныкъоу зызфигъэзагъэхэрэмк1э адыгэ литературэм ита-рихъ изы1ахьыш1оу, изык1оч1эш1оу хэуцуагъ. Итхылъ нэк1убгъохэм зэк1элъык1охэу уз1эпащэу уяджэ, темэм ылъэныкъок1э зэфэшъхьафых. Герой шъхьа1эу зэк1эми ахэ-тыр Ч1ыгур, Ц1ыфыр арых. Ахэм арыгушхоу, ахэм къяш1эк1ыгъэу хъурэ-ш1эхэрэр егъэпсых. Ащ ишыхьат усэхэр зэк1 п1оми хъунэу.

Згъаш1оу, си Ч1ыгу,

Оры сэ сыгу.

(«Угу умыгъэк1оды»)

Псалъи орэди

Ахэт: «Тич1ыгу!»

Зы гущы1э фэдэу

Ар гу, ар ч1ы.

(«Ч1ыгум ищык1агъэр»)

Къыфихьэу ч1ыгум гуш1уагъор,

Рэхьатыр хъярым ыукъоу

Къытехъо ц1ыфыр дунаем

Зэрэдунаеу иунаеу.

(«Улъэш о, ц1ыфыр, улъэш»)

Ц1ыфыр, Ч1ыгур ш1ум, дэхагъэм якъежьап1эу, язехьак1оу зэхиш1эщтыгъэ усак1ом. Тхылъэу къыдигъэк1ыгъэхэм ц1эу афиш1ыгъэхэми ар къагъэлъагъо: «Хъярым пчъэр фы1усэхы», «Тыгъэпс», «Гъэбэжъу огъот», «Гъэтхэ нэплъэгъу» нэмык1хэри.

Жанрэм ылъэныкъок1э Бэгъ Нурбый исэнаущыгъэ анахьэу къызщынэфагъэр поэмэр ары. «В творческой биографии Нурбия Багова примечательно одно обстоятельство — он написал много поэм. При этом следует отметить, что был привержен исключительно к жанру сюжетной, эпической поэмы...»1, — етхы Щэш1э Казбеки а лъэныкъор къыхигъэщэу.

Си1офш1агъэк1э сына1э зытезгъэтэу къыхэзгъэщырэр поэмэу «Хэтмэ уащыща, сикъош?»2 зыфи1орэр ары. Усак1ом итворчествэ зэрэпсаоу художественнэ ш1ык1э-гъэпсык1эхэмк1э еплъык1э гъэнэфагъэ фэпш1ынымк1э поэмэр къэгъэлъэгъош1оу щыт.

Поэмэм лъапсэ фэхъугъэр я ХХ-рэ л1эш1эгъум я 37-рэ илъэсыр — шъыпкъэр п1оу, гук1эгъу пш1эу пш1ош1ызэ уатек1одэжьэу уахътэр зыщышъхьалыгъэ лъэхъа-ныр ары. «Щы1эныгъэм щыбзэ нэхъук1э тиутхыдзи, Утхыдзафэу тырихьыжьи ащ ижьыбгъэ», — е1ошъ героим янэу Хъарихъан лъэхъаныр ынэгу к1эк1ыжьы. Поэмэм къыгъэлъэгъорэ лъэхъаным тетэу зэк1элъык1оу узырыплъэк1э лъэпкъым, хэгъэ-гум ятарихъ иолъэгъук1ы, хъугъэ-ш1агъэхэм япхыгъэу ц1ыфыгум пэк1эк1ыгъэхэр къыплъэ1эсых, зэхэош1эх. «Враг народа» а1омэ аш1агъэм нахьи гущы1э за-къом зыщытек1одэжьыщтыгъэхэ тхьамык1эгъо тамыгъэ хъугъэ 1937-рэ илъэсым, къык1элъык1огъэ зэоуж къиныгъохэм, ц1ыф зэфыщытык1эхэм зэхъок1ыныгъэхэр зэ-рафэхъугъэхэм ягупшысэхэр поэмэ нэк1убгъохэм ащызэ1угъэк1агъэх.

Пэублэ гущы1эм щегъэжьагъэу Бэгъым героир тапашъхьэ къырегъэуцо. Ар ылъэ-гъурэмрэ къыгуры1орэмрэ зэфихьысыным ибанэ хэт шъэожъый, янэ нахь тхъагъо зимы1. Ятэк1э губж гусэгъэ зэхаш1э зыди1ыгъ:

Сятэ ц1э къысфиусыгъ.

Къысфэзыусыгъэр сымылъэгъузэ,

Л1ы сыхъугъ, —

щызэхэтэхы поэмэм икъегъэжьап1э героим игущы1эхэр. «Наукъор» а1оу къеджэ-хэмэ, а1орэр къыгурымы1оу къин елъэгъу, ыгу афыхэк1ы. Сабыим пщыныжьэу телъым ылъапсэ къыгуры1он ылъэк1ырэп, къыгуры1она ыш1эрэп шъыпкъап1эри, «сыд пай сятэ гум тыкъыринагъ?» — упч1эр игъусэзэ шъэожъыер л1ы мэхъу. Л1ыпкъым иуцуагъэу янэ дырегъажьэ еупч1ыныр.Ау щы1эныгъэм джэуап ухыгъэ и1эп сыдигъуи.

Поэмэр зы герой икъэбар фэдэзэ къыгъэлъагъорэр, ащ къеш1эк1ыгъэ ц1ыфхэм («Тылэжьыгъэ коцыр зэк1э ращи, Уарзэр 1ахьэу тэ къытфагъэнагъ», — а1уагъ а1уи зызш1уагъэнэгъэхэ Щэрандыкъуи, Къэлэмэти, Моси, К1ожъыи, Чэхъуи, Лыуи, Джанхъоти, Мэдинэ ятэжъэу Мэщыкъо Былаоу «Тхьамык1эжъы — мэкъук1этхъых, Лэжьэк1ожъых ахэр, 1офымк1э зэпэтхъых» ы1уи икъоджэгъухэм гущы1эк1э афэгумэк1ыгъэми) къарык1орэр пчэгум къеуцох, ащи шъхьадэк1эу ащ акъогъу обще-ствэр зэрэпсаоу къотэлъэгъук1ы.

«Хэтмэ уащыща, сикъош?» — е1ошъ усак1ор къэупч1эу ц1э феш1ы итхыгъэ. Зы пчъагъэм итэу бэхэм яупч1ы ык1и мыщ дэжьым гум апэу къихьэрэр М. Шолоховым ирассказэу «Судьба человека» зыфи1орэр ары. Ащ «Судьба Андрея Соколова» ымы1оу «Судьба человека» ирассказ зэреджагъэр. Соколовым къырык1уагъэр зищы1эныгъэ гъогу бэхэм зэрафэхъугъэр ык1и ахэм якъэгъэлъэгъонэу ежь зэрэщытыр тхыгъэм ыц1и къеушыхьаты.

Бэгъ Нурбый ипоэмэ игерой шъхьа1и ащ фэдэу ыгъэфедэн, къыгъэлъэ-гъон ылъэк1ыгъ. Тхыгъэм социальнэ лъапсэу и1эм автобиографическэ лъапсэри к1эпхъэжьыгъэу хъугъэ.

Поэмэр икомпозициек1э I ахь-1ахьэу зэхэт: «Пэублэ гущы1», «Ным игущы1», «Гуп-шысэр сэ лъысэгъэк1уатэ», «Гукъэк1ыжьэу зы маф», «Тым игущы1», «К1эух гущы1».

Ар зы хъугъэ-ш1эгъэ зэк1элъык1оу гъэпсыгъэп — гукъэк1ыжьрэ, зыгорэм игущы1эрэ, къэугупшысыгъэ художественнэ зэгъэк1угъэрэ зэхэтхэу авторым къетых. 1ахьхэр зэк1э зэрипхэу, зык1ыныгъэ ахилъхьэу, хъурэ-ш1эрэр зэк1э къеш1эк1эу лирическэ героир ахэт. Шъыпкъэ, лирическэ героимрэ авторымрэ зэтегъэушъхьафык1ыгъэным игъу-напкъэхэр къэубытыгъуаеу мымак1эу произведениехэм ащыхъоу къыхэк1ы. Зигугъу тш1ырэ поэмэм авторымрэ лирическэ героимрэ зы макъэ фэдэу зэхатш1эхэзэ, ет1ани зэготхэу яобразхэм зырызэу талъыплъэн тлъэк1эуи чъып1абэхэр къыхэфэх. Ащ фэдэ ч1ып1эхэм авторыр ифилософие гущы1эхэм ахэтэлъагъо. Лирическэ героим игупшы-сэхэм язэфэхьысыжь гущы1э хъухэрэм ахэр фэдэх:

Умыш1эрэр къинба зэбгъэш1эныр,

Къинба къиным уТукТэныр!..(н. 113).

Ау ащ хъишъэм фэдэу егупшысэшъ,

Игущы1э къырегъажъэ.(н. 113).

Щы1эныгъэр рызепщэнэу щы1эп шапхъэ.

Шапхъэ горэ зыпш1ык1и, къыпшТузэхэпхъапхъэ (н. 117) —

нэмык1 зэфэхьысыжьыхэри нэк1убгъо пэпчъ п1оми хъунэу бэ произведением хэп-хъагъэр. Усак1ом изэфэхьысыжь гугъэ къодыехэп а гущы1эхэр, гущы1эухыгъэхэм ауж точкабэр егъэуцу, нэмык1эу къэп1он хъумэ, гупшысэр лъэк1уатэ мэкъэнчъэу, тхылъ-еджэм иш1ош1и къыгъэущэу.

Бзэм ылъэныкъок1и поэмэр зэгъэфагъэ хъугъэ. Гущы1э къызэрык1ох усак1ом ыгъэфедэхэрэр, ау ахэр ежь усэ шъуашэм рилъхьэхэу къы1о ш1оигъор зэк1э сурэт ш1ыгъэ фэдэу къыгъэлъэгъонымк1э зэригъэфедэхэрэр гъэш1эгъон екъу. Героим характеристик къыритыным, итеплъэ тынэгу къык1игъэуцоным к1эк1эу къэ1уак1э къа-фегъоты. Гущы1эм пае,

Гъомылэт Хъарунэ Нэгу хъурэе шъуаш1оу,

Нэмыт1ы ушъагъэу Ц1ыф хъалэлэу аш1э (н. 127).

Хьарунэ,зэрэтлъэгъурэмк1э, зафэ, ц1ык1уи ини — 1оф зыш1агъэм — и1ахь ыгъо-тын фаеу елъытэ:

- 1ахъ уи1энэу непэ,

Мэдин, узекТуагъэшъ,

Ук1ал ныТэп, ау къыздашх джы зи фэТуагъэп (н. 131).

Быгукъо Къадыр-ныбэрые, исэмэркъэурэ ишъыпкъэрэ зэхэфыгъуае:

ПцТэпТагъэ ымышТэу Хъужъырэп самбыры (н. 127).

Хьэмэтэжъыр — «Сеплъы ышъхьэ джашъо: Ар къэнэт1эхэсэу Сынэ къыпэш1офэ» (н. I32). Енэгуялэу, ежь ышъхьэ ц1ык1у икъэухъумэн шъхьарымык1эу мэпсэу.

Бэгъ Нурбый итхыгъэ бэу диалогхэр зэрэщыгъэфедагъэм пшъэрылъ гъэнэ-фагъэ щегъэцак1э. Жанрэм игъунапкъэхэр къыдэлъытагъэу хъурэ-ш1эрэр зэк1э игъэк1отыгъэу къэтхыхьагъэ зыщыщымыхъущтым обстановкэри ц1ыфхэр зыфэдэ-хэри тш1энымк1э амал къаты. Ахэм анэмык1эу поэмэр еджэгъош1у ыш1эу гущы1э к1э1отык1ыжьыныр жъугъэу хэт:

Бзэгу сахъыщтми пшТэрэп,

ПшТэрэп къысаТощтыр... (н.133)

Уакъылы ныкъоу Уиакъыл тефэна?

Щэжъых сТуагъэшъ, щэжъых,

О уизэхэфынэп. (н.133)

Джырэ лъэхъан иек1ол1ак1эхэм ялъытыгъэу поэмэр зэхэпфымэ, непэрэ тхылъ-еджэр зэмызэгъынхэ е къыгурымы1онхэ зек1ок1э-ш1ык1эхэр къыхэк1ынхэк1и хъун, ау мыщ Бэгъым къыщыдэхъугъ хъурэ-ш1эрэмэ я1офыгъохэр шъхьадж ич1ып1эр ич1ып1эу зы нэплъэгъум къызэдыригъэубытынхэр, зыди1ыгъ гупшысэр пхырищы-ныр, художественнэ гъэпсык1э амалэу 1эк1элъхэр къыщигъэлъэгъоныр.

Япчъагъэк1и мыбэу, яинагъэк1и мыинхэу усак1ом итхылъхэр зэрэщытым ежь Бэгъ Нурбый иц1ыф гъэпсык1э-зек1уак1э горэхэми ятамыгъэ фэдэх. Зышъхьэк1э зыш1эщтыгъэ-1ук1эщтыгъэхэм къызэратхыжьэу, ар ц1ыф гупсэф, хьалэлэу, къызэрык1оу щытыгъ. Щытхъу лые къыфахьыныр имыпк1ыхьэлъэгоу, итхыгъэхэм к1оч1э инрэ лъэпсэ пытэрэ я1эу лъэпкъ тарихъым ыц1э хэхьагъ. Бэми мак1эми Бэгъым ыш1агъэр ежь ихудожественнэ Дунай хъугъэ, ихудожественнэ гъэпсык1э шъхьаф ахилъхьагъ, и1эуж тамыгъэ аритыгъ. «Сфэш1агъэр сш1агъэ, сш1агъэм сисэнаущыгъи, сыгуи ахэлъ» непэ ы1орэм фэд усак1ом.

Литературэр

1.Шаззо К. Нурбий Багов // История адыгейской литературы. — Майкоп, 2006. — С.197.

2.Бэгъ Н. Хэтмэ уащыша, сикъош? // Бэгъ Н. Гъэш1эрэ тын. — Мыекъуапэ, 1994.


Шэуджэн Т. А.скачать dle 11.3
Наш коллектив
Партнеры